2015 թվականի ապրիլին՝ Հայոց Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի նախաշեմին, The Guardian-ը Հայաստանի եւ Սփյուռքի իր ընթերցողներին առաջարկեց պատմել, թե ինչ ազդեցություն է թողել Ցեղասպանությունն իրենց ընտանիքների վրա:

New East Network-ի կողմից տարվող այս նախագծին արձագանքեց ավելի քան 500 մարդ՝ ուղարկելով նամակներ, լուսանկարներ եւ այլ նյութեր, որոնց մի մասը ներկայացվել էր կայքում:

Մեկ տարի անց՝ Հայոց Ցեղասպանության 101-րդ տարելիցի նախաշեմին, Մեդիամաքսը եւ The Guardian-ը որոշեցին համատեղ ներկայացնել չհրապարակված նյութերի մի մասը:

Մարիա Թիթիզյան

Երբ տատիկս տեղափոխվեց Կանադա, ես 12 տարեկան էի: Նա ծնվել էր 1908թ. Մարաշում՝ Օսմանյան կայսրությունում: Ես նրան միայն նկարներով էի տեսել: Նա իր սերնդի` վերապրածների սերնդի տիպիկ հայկական տատիկ էր: Թմբլիկ էր, կլոր դեմքով, հաստ շրթունքներով եւ հոգնած աչքերով: Միշտ սեւ զգեստներ էր հագնում ու երկար սպիտակ մազերը կոս անում:

Երբ նա վերջապես վայրէջք կատարեց Տորոնտոյում, ես մտածեցի, որ այդ վայրկյանից իմ կյանքն ամբողջական է դառնալու: Ես միշտ զգում էի տատիկի եւ պապիկի պակասությունն իմ կյանքում եւ պատրաստ էի ամբողջովին նվիրվել նրանց:

Նրա արտաբերած առաջին բառերը թուրքերեն էին: Չնայած ես շատ անգամ էի թուրքերեն լսել տանը (երբ ծնողներս ուզում էին թաքուն մի բան քննարկել, թուրքերեն էին խոսում), բայց նրա բերանից թուրքերենն այլ կերպ էր հնչում եւ այլ զգացողություն էր առաջացնում:

Տատիկի՝ իմ պատկերացրած կերպարը՝ սիրող եւ հոգ տանող, շատ արագ փոխարինվեց մի օտարացված կնոջով, որը միշտ տխուր էր:

Նա երկու տարի ապրեց մեզ հետ եւ հեռացավ կյանքից: 62 տարեկան էր, բայց 80 տարեկան էր երեւում: Հիշում եմ, մայրիկս սգում էր նրա մահը եւ մի որոշ ժամանակ ինքն էլ էր օտարացել մեզանից:

Տարիներ հետո միայն մենք իմացանք, թե ինչ սատանաներ էին հետապնդում տատիկին` մարաշցի մի վերապրածի, որն ամուսնացել էր Ուրֆայի մի որբի հետ: Նա միշտ ընկճված էր`մելանխոլիայի, թախծի կամ տխրության մեջ թաղված: Այդպես էլ չտեսա նրա հոգու գույները: Դժվար է ընդունել, բայց նա կարծես հաշտվել էր այդ տխրության հետ եւ իրեն հարմարավետ էր զգում: Չեմ հիշում նրան ծիծաղելիս:

Նրա մասին շատ չեմ մտածում: Նա մի հեռու հիշողություն է: Հազվադեպ, երբ թուրքերեն եմ լսում, նրան եմ հիշում:

Անցած տարի [2014թ.], երբ առաջին անգամ իմ կյանքում Ստամբուլ էի մեկնել, անհամար անգամ հիշեցի նրան: Ուր գնում էի, լսում էի թուրքերեն բառեր եւ դրանք ասոցացնում էի իմ մարաշցի տատիկի հետ, նա իմ գիտակցության մակերեսին էր: Շարունակ լսում էի Çocuk, oğlan, kız, ben bilmiyorum եւ շատ այլ բառեր, որոնք նա օգտագործում էր մայրիկիս հետ հանդարտ զրուցելիս:

Շփոթված էի: Այդ ամենն ինձ շատ ծանոթ էր եւ շատ օտար: Ես ինձ հաճախ զգում էի ինչպես տանը, բայց, ախր, այդպես չպետք է լիներ: Ես պետք է ատեի այդ ամենը, բայց չէր ստացվում: Այդ հակասական հույզերը հակամարտում էին իրար դեմ եւ ստիպում ինձ կորցնել հավասարակշռությունս: Ամեն կայունություն եւ հավասարակշռություն խախտվել էր: Ստամբուլի գույները, տեսարաններն ու հոտերը, այն ուտեստները, որ ես կերել էի եւ ինքս պատրաստել իմ ամբողջ կյանքի ընթացքում, արեւելյան սուրճի բույրը, ողջ քաղաքով սայլակների վրա վաճառվող բոված շագանակները փոխակերպվում էին իմ կյանքից վերցված նկարների` դողդոջուն ձեռքով ուրվագծված մի կտոր թղթի վրա:

Երբ քայլում էի Ստամբուլի նեղ փողոցներով եւ ընդարձակ բուլվարներով, երբ մտնում էի պատմությամբ ներծծված հին բորբոսնած շենքերը, որոնք շրջանաձեւ աստիճանահարթակներ ունեն, երբ հանդիպում էի մարդկանց, որոնց չէի կարծում, թե երբեւէ կհանդիպեմ կամ որ նման մարդիկ գոյություն ունեն, այդ թղթի կտորները շրջապտույտի մեջ էին ընկնում եւ նրանցից յուրաքանչյուրը պատմում էր մի երկար մոռացված պատմություն իմ կյանքից: Ես շատ էի հուզվում, բայց նման սովորություն չունեմ, ես իջնում էի կիրճեր եւ բարձրանում լեռներ… Ինքս ինձ կորցրել էի պատմության, հիշողության եւ երեւակայական գոյության լաբիրինթոսում:

Երբ քայլում էի այդ նեղ փողոցներով եւ ընդարձակ բուլվարներով, ինձ ուղեկցում էր մարաշցի տատիկիս տառապանքների շողքը: Ինձ առաջնորդում եւ ճնշում էր այն լեզուն, որն առաջին անգամ լսել էի նրա շուրթերից:

Եթե դու թուրք ես, զբոսաշրջիկ կամ գործարար, շատ բան կարող ես պատմել Ստամբուլի մասին: Ես դեռ վստահ չեմ, ինչ կարող եմ ասել Ստամբուլի մասին որպես արեւմտահայ, որը կարող էր գնալ իր արմատների հետքերով դեպի Մարաշ, Ուրֆա եւ Մուսա լեռ: Այդ քաղաքը Արեւելքն ու Արեւմուտքն է, ուղենիշը, հինն ու նորը, Բուրջ Համուդն ու Փարիզը, այն ամեն մուսուլմանականն է եւ աշխարհիկը, այն հայկական եկեղեցիներն են թաքնված ծանր փայտե դռների հետեւում կամ ձկան շուկայում, սավառնող մզկիթների կողքին: Այդ քաղաքը հսկայական է՝ բաղկացած կյանքի փոքր մասնիկներից: Այն անբացատրելի է:

Երբ հանդիպում ես Ստամբուլի հայերին, լսում նրանց քնարական արեւմտահայերենը, նրանց պատմությունները, դառնում նրանց պայքարի վկան, բախվում ես նրանց իրականությանն ու հանկարծ հասկանում, որ նրանց մասին ոչինչ չգիտես: Եվ ամաչում ես այդ անտեղյակությունից ու խոնարհվում նրանց դարեր ձգվող համառության եւ հայկական ժառանգության հետքերը պահպանելու կամքի առջեւ: Չգիտես, ինչ անել այդ ինֆորմացիայի հետ, որ բնակություն է հաստատել քո ուղեղում: Չգիտես ինչպես մշակել այն. ստիպված սկսում ես այն մասերի բաժանել եւ պատմություններ պատմել:

Հայկական բնակավայրերը, քաղաքներն ու գյուղերը, ամբողջը կորսված է: Բոլոր դպրոցները, եկեղեցիները, ձեռնարկություններն ու տները կորսված են: Կորսված են բարեկեցությունն ու բարգավաճումը: Դարավոր ժառանգությունը կորսված է: Պահպանվել են միայն պատմություններ ու հիշողություններ, ուրիշ ոչինչ…