Փոքրիկ սենյակի մի հատվածում անձեռոցիկի տուփեր են դասավորված, իսկ կենտրոնում դրված սեղանի շուրջ աշխատում են Նարինեն, Նարեկն ու Սերգեյը։ Երիտասարդներն աուտիզմ ունեն, հաճախում են TMM ուսուցման եւ զարգացման կենտրոն, թերապիա անցնում եւ աշխատում կենտրոնում՝ փաթեթավորում անձեռոցիկի տուփեր։ Այսպես` լուծվում է նրանց զբաղվածության եւ աշխատանքի խնդիրը։

Ընկերներն աշխատանքի գալիս են շաբաթը երեք օր՝ մեկ ժամով, տուփերն ինքնուրույն են փաթեթավորում, բայց էմոցիաները, զգայական խնդիրները կարգավորելու հարցում նրանց օգնում են հատուկ մանկավարժները։ Երիտասարդներն այնքան արագ են հավաքում տուփերը, որ մանկավարժները, երբեմն, չեն հասցնում դասավորել եւ սեղանին տուփերի կույտ է առաջանում։ Ասում են՝ «մեկ ժամվա ընթացքում միջինում փաթեթավորում են անձեռոցիկի 240 տուփ»։

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Մեր ներկայությունից տղաները մի փոքր, կարծես, լարվում են, իսկ Նարինեն ավելի է ակտիվանում։ Գործընկերներից մեկն արձակուրդում է, Նարինեի կողքի աթոռն ազատ է, համաձայնում է, որ այդտեղ նստեմ։ Պատմում է, որ արդեն մեկ տարի գալիս է կենտրոն։ Միաժամանակ խոսում է ինձ հետ եւ արագ, առանց քայլերի հերթականությունը խախտելու ծալում տուփերը։ Նարինեն պատմում է իր աշխատանքի մասին, ներկայացնում ընկերներին, հետո ինքն է ներկայանում։

«Ես Հովսեփյան Նարինեն եմ, քսան տարեկան եմ… շատ եմ մեծացել։ Տես, թե ոնց եմ ծալում… շատ սիրուն են գույները»,- ցույց տալով անձեռոցիկի տուփերը՝ ասում է նա։ Նարինեն նաեւ հասցնում է ժպտալ լուսանկարչին, պարզվում է՝ սիրում է լուսանկարվել, խոստանում եմ նկարներն ուղարկել, ասում է՝ «ընկեր Լենային կտաք… անպայման»։

Նարինե Հովսեփյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Ընկեր Լենան TMM զարգացման կենտրոնի ղեկավարն ու աշխատող երիտասարդներից մեկի՝ Նարեկի մայրն է, կողքի սենյակում է սպասում, որովհետեւ նրան տեսնելիս երեխաներն ավելի հուզական են դառնում՝ Նարեկն ուզում է ընդհատել աշխատանքը, իսկ Նարինեն անընդհատ կրկնում է, որ ընկեր Լենային շատ է սիրում եւ օդային համբույրներ ուղարկում։

Զրույցը շարունակում ենք Լենա Հարությունյանի հետ։ Նա պատմում է որդու մոտ աուտիզմի ախտորոշման, նրա հետ բարդ փուլեր հաղթահարելու եւ աուտիզմ ունեցող երիտասարդների համար աշխատանք ստեղծելու մասին։

Ախտորոշումը՝ աուտիզմ

TMM ուսուցման եւ զարգացման կենտրոնը հիմնադրվել է 2016 թվականին, բայց մինչ այդ մեծ պատմություն ենք անցել։ Տղաս 2,5 տարեկան էր, երբ նրա մոտ աուտիզմ ախտորոշվեց` շոկի մեջ հայտնվեցինք։ Սկսվեց ոչ միայն Նարեկի, այլեւ մեր ընտանիքի վերականգնողական փուլը։

Լենա Հարությունյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Սկզբում չես ընդունում, խնդիրներ են առաջանում, փորձում ես թաքցնել եւ հասարակությունն էլ պատնեշ է ստեղծում, որ դու գաղտնի պահես ու կարծես, թե այդպես ամեն ինչ կուղղվի։ Որոշ ժամանակ անց սկսեցինք թերապեւտիկ աշխատանքները։ Երբ մեծ գումարներ ես ծախսում, մեծ ակնկալիքներ ունենում եւ դրանք չեն արդարանում, կոտրվում ես։ Ծնողը մտածում է՝ այն, ինչ ինքն անում է երեխայի համար, դրա արդյունքում մի օր հրաշք կլինի, երեխան կխոսի, կներառվի, կհաղորդակցվի, ինքնուրույն կլինի։ Աուտիզմը, հիմնականում, հաղորդակցման խնդիր է։ Անկախ նրանից՝ երեխան խոսք ունի, թե՝ ոչ, թեպետ, հիմնական մասը խոսքային խնդիրներ ունեն, կարեւոր է, որ երեխան հաղորդակցվի եւ սոցիալական միջավայրում ինքնուրույնություն ունենա։ Աուտիզմ ախտորոշմամբ երեխաներն անընդհատ աջակցման կարիք ունեն, միշտ մեկը պետք է, որ ուղղորդի նրանց։

Խնդիրները, որպես կանոն, սկսում են այն ժամանակ, երբ երեխան պետք է հաճախի մանկապարտեզ։ Մեր երկրում աուտիզմ ունեցողների խնդիրները շատ են, այստեղ հաշմանդամությունը դիտարկվում է որպես խնդիր, բայց ամեն ինչ չի արվում, որ երեխան ամբողջությամբ ներառվի։

Զարգացման կենտրոն՝ փախուստի փոխարեն

Նարեկը 8 տարեկան էր, երբ որոշեցինք գնալ Գերմանիա՝ նրան կրկին հետազոտելու։ Շատ կոտրված էի, մեր հոգեթերապեւտը գերմանացի բժիշկ էր, ուզում էի խոստանար, որ ամեն ինչ լավ է լինելու։ Ինքս ինձ թափ տվեցի այն ժամանակ, երբ բժիշկն ասաց.

«Չեմ ասի, որ ամբողջությամբ անցնելու է: Եթե ռոմանտիկա է քեզ պետք, գնա Ֆրանսիա։ Գերմանիայում ես եւ պետք է իրականությունն իմանաս․ մի լավ բան կարող եմ ասել, որ դու իմ շատ մասնագետներից ուժեղ ես, վերադարձիր Հայաստան, քո գործողությունն արա, եւ քո երեխային, եւ մյուսներին կօգնես»։

Լենա Հարությունյանի որդին՝ Նարեկը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Փոքր գումար էինք հավաքել եւ որոշել էինք գնալ Հայաստանից, գնալը մեզ համար փախուստ էր իրականությունից։ Գերմանիայից վերադարձանք ու սկսվեց փնտրտուքը, մեր ունեցած գումարով նկուղային հարկով տարածք գնեցինք եւ դարձրեցինք զարգացման փոքր կենտրոն։ Պետք էր թիմ, որը կաշխատեր երեխաների հետ, այն, ինչ ես տեսել էի դրսում։ Մասնագիտությամբ մանկավարժ-հոգեբան եմ, ինչն ինձ օգնեց, որ կարողանամ կազմակերպչական աշխատանքները ճիշտ անել, սկսեցի վերապատրաստումների գնալ այլ երկրներ։

Հիմնեցինք TMM (Teach me more-Սովորեցրու ինձ ավելին) կենտրոնը, այն հարմարեցրեցինք երեխաներին, խմբային պարապմունքներ ստեղծեցինք եւ սկսեցին այցելել աուտիզմ եւ այլ խնդիրներ ունեցող երեխաներ։ Սկզբում մեզ թվում էր՝ Նարեկն ընդգրկված է, կա մեծերի եւ փոքրերի երկուական խումբ եւ այսքանը բավարար է, բայց որքան աշխատում ես, այնքան հասկանում ես, որ քիչ է, դու ավելին ես ուզում, երեխաները մեծանում են, պահանջները՝ նույնպես, ծնողները սկսում են խնդրել, որ երեխաներն ավելի երկար մնան կենտրոնում։ TMM-ը սկսեց մեծանալ, 2018 թվականին գնեցինք երկրորդ կենտրոնը, որտեղ երեխաներն ավելի երկար են մնում։

Արտադրական ծրագրեր

Կենտրոն հաճախող երեխաները մեծացան եւ սկսեցինք մտածել, թե ինչ պետք է անեն 9-րդ դասարանն ավարտելուց հետո։ Մեր երկրում զբաղվածության կենտրոնների, ուսումնական հաստատությունների մասով թերություններ կան։

Նարեկը, սիրում է նայել, թե ինչպես են տարբեր տեխնիկաներ, մեծ գործարանների հաստոցներ աշխատում, սա մեզ համար ինֆորմացիա էր, որ կարող ենք հետաքրքիր աշխատանք կազմակերպել նրա ու կենտրոն հաճախող հասակակիցների համար։ Ամուսնուս հետ սկսեցինք տարբեր երկրներում արտադրական ծրագրեր նայել, տարբերակներ փնտրել, որ երեխաներին թեկուզ մեխանիկական աշխատանք սովորեցնենք։ Արտադրական շատ ծրագրեր էինք տեսել, բայց բոլորի դեպքում կիրառվում էին կտրող գործիքներ, որոնք երեխաների համար վտանգավոր են։

Քանի փնտրտուքների մեջ էինք, սկսվեց կորոնավիրուսի համավարակը, երեխաները, որ առանց այդ էլ տանից քիչ են դուրս գալիս, սկսեցին նույնիսկ կենտրոն չգալ։ Այդ ժամանակ տեսանք, թե ինչպես են մարդիկ խանութներից անձեռոցիկներ եւ կենցաղում օգտագործելու համար թղթեր գնում։ «Էվրիկայի» պահն էր, ամուսինս մտածեց՝ ինչ էլ լինի, պետք է լինի անվտանգ ու թղթի փաթեթավորման հետ կապված։

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Համավարակի դրական կողմը մեզ համար դարձավ TMMSoft-ի ստեղծումը: Մտահղացումից հետո ամուսինս գծեց անձեռոցիկների տուփի մակետը, քայլ առ քայլ պլանավորեց, թե ինչպես պետք է ծալվեն տուփի «ականջները», որ երեխաներին հարմար լինի, որովհետեւ շատերն ունեն նաեւ մատերի՝ մոտորիկայի խնդիր։

Սկզբում երեխաները տասն էին, հետո մնացին չորսով։ Մեր տուփերը մի փոքր հաստ են սովորական անձեռոցիկի տուփերից, որ հավաքելու ընթացքում երեխաները չվնասեն։ Սկզբում շատ էին վնասում, բայց արագ սովորեցին ու հիմա անգամ առանց նայելու էլ կարողանում են հավաքել, անվնաս փաթեթավորել։

Անձեռոցիկի առաջին մոդելը հաջողություն ունեցավ եւ մեր ընկերները, հարազատները վաճառքի համար սկսեցին դիմել տարբեր խանութներ։ Փորձում ենք ամեն ինչ որակյալ անել՝ մրցունակ լինելու համար, որ մարդիկ զուտ խղճահարությունից չգնեն մեր անձեռոցիկները։ Ստեղծել ենք ՍՊԸ եւ պետությանը հարկ ենք վճարում այնպես, ինչպես մնացած հարկատուները։

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Արդեն ունենք անձեռոցիկի 5 տարբերակ։ Տուփերի վրա կա ինֆորմացիա մեր մասին, գրություն՝ «Ապրենք միասին», «Աուտիզմ, հաղթենք միասին», «Բոլորս հավասար ենք», «Ես նման եմ քեզ»։ Մեր նպատակն է այս կարգախոսներով եւ փոքրիկ անձեռոցիկներով մարդկանց տեղեկություն փոխանցել աուտիզմի մասին։ Տեսնելուց հետո մարդիկ փնտրում են, փորձում հասկանալ՝ ովքեր են ստեղծողները, ինչ է աուտիզմը, ինչ խնդիր ունեն երեխաները։

Աշխատանք ծնողների եւ երեխաների համար

Հիմա համագործակցում ենք կլինիկաների, ուսումնա-վերականգնողական, բարեգործական եւ շատ այլ կենտրոնների հետ։ Անձեռոցիկները նաեւ վաճառվում են մի քանի խանութում, բայց անգամ 5 հազար դրամի պատվերի դեպքում պատրաստ ենք առաքել։ Շարունակում ենք համագործակցության նոր տարբերակներ փնտրել, որովհետեւ այս արտադրության միջոցով ապահովում ենք զբաղվածություն եւ աշխատանք, սա սոցիալական ձեռնարկատիրություն է, դժվար է պահելը, բայց ամեն ինչ պետք է անենք, որ չդադարի։ Բոլոր երիտասարդները վճարվում են, ինչպես մնացած արտադրական ծրագրերում, բայց չենք սահմանափակվելու միայն փաթեթավորմամբ, ուզում ենք հաստոցներ ունենալ։ Այժմ համագործակցում ենք մի ընկերության հետ եւ տուփերի ներդիրները գնում նրանցից, հաստոցներ ունենալու դեպքում ինքներս կարտադրենք։

Աուտիզմ ունեցող երեխաների ծնողները չեն կարողանում աշխատել, անձեռոցիկի տուփերը փաթեթավորող երիտասարդներն ինքնուրույն չեն կարող գալ կենտրոն, նրանց հիմնականում ուղեկցում են ծնողներն ու սպասում։ Որքան էլ երեխան մեծանում է, միեւնույն է, օգնության կարիք ունի։ Այժմ ունենք 5 մոդելի անձեռոցիկ եւ ամեն մեկի համար մի տեսակի հաստոց է պետք, դրանց միջոցով ծնողներին կընդգրկենք պրոցեսում, նրանք կաշխատեն հաստոցների, երեխաները՝ փաթեթավորման վրա։

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

TMM զարգացման կենտրոնը թերապեւտիկ աշխատանքներ է իրականացնում վճարովի հիմունքներով՝ սիմվոլիկ գումարներով, բայց կարողանում ենք կենտրոնի ծախսերը հոգալ, վճարել մասնագետներին եւ մի փոքր բաժին էլ դնում ենք TMM soft-ի վրա։ Ապագայում ես մեծ գործարան եմ պատկերացնում, չգիտեմ՝ որքան կստացվի, բայց երբ հետ եմ նայում անցած ճանապարհին եւ հասկանում՝ որքան հարթ է առաջ գնում ամեն ինչ, հասկանում եմ՝ դա էլ կլինի։

Մեր հույսը միշտ մեզ վրա է եղել, վստահ եմ, եթե դրամաշնորհային ծրագրեր գրեմ, մի օր կշահեմ, բայց մի օր դրանք կարող են ավարտվել, դրա համար ուզում ենք անցնել մեզ տրված ճանապարհն ու աշխատել, ուրիշի տվածն այնպես չես գնահատում, ինչպես քո վաստակածը, որ կոպեկ-կոպեկ հավաքում ու ծաղկեցնում ես։ Ֆինանսական դժվարություններ ունենում ենք, բայց ուրախ ենք, որ որեւէ մեկից կախում չունենք։

«Եթե Լենան կարողացել է՝ ես էլ կկարողանամ»

Ճանապարհը ծնողների հետ ավելի դժվար է, քան նրանց երեխաների։ Երեխան ունի խնդիրներ, մասնագետն աշխատում է դրանց ուղղությամբ, իսկ թե ծնողն ինչպես է ընդունում, ուրիշ հարց է։ TMM ուսուցման եւ զարգացման կենտրոն եկող ծնողների հետ երկար աշխատանք ենք տանում, առաջին հանդիպումից գիտեմ, թե ծնողն ինչ ճանապարհ է անցնելու։ Եկողների մեծ մասը գիտի իմ անցած ճանապարհի մասին, նրանց հետ իրատեսորեն եմ խոսում, բայց ասում եմ, որ մոտեցման հարց է, կարող ենք ընդունել խնդիրը, տառապել կամ միասին աշխատել եւ թեթեւացնել մեր կյանքը։ Կան ծնողներ, որ չեն կարողանում ընդունել խնդիրը, հասկանում եմ, որովհետեւ իմ հետ էլ է նույնը եղել։

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Եթե տղայիս հետ կապված խնդիրը չլիներ, միանշանակ այս աշխատանքը չէի անի, բայց նաեւ երբ մտածում եմ իմ կյանքի մասին, տպավորություն է, թե ինքս ինձ նախապատրաստել էի այս ամենի համար։ Բոլոր մարդիկ ծնվում են առաքելությամբ, բայց չեմ ուզում ասել, որ սա էլ իմ առաքելությունն է, ինձ պարզապես տրվել է այս դժվարությունը։ Երբեմն, ինձ ասում են՝ «անընդհատ տալիս ես, բայց պետք է վերցնես»։ Ժամանակ առ ժամանակ ճամփորդում եմ կամ որեւէ փոփոխություն անում, վերականգնված վերադառնում եւ նորից սկսում աշխատանքը։ Ամեն մարդ ներքին հոգեբանությամբ կարող է ինքն իրեն վերականգնել։

Լենա Հարությունյանը

Լուսանկարը` Մեդիամաքս

Կենտրոն եկող երեխաներ կան, որ թերապիաների, երկարատեւ աշխատանքի արդյունքում սկսում են խոսել, որոշ չափով ինքնուրույն են դառնում։

«Շրջանավարտներ» ունենք, որ այլեւս կենտրոն այցելելու կարիք չունեն։ Ամեն անգամ, երբ երեխաներն ու ծնողները հաղթահարում են տարբեր փուլեր, երբ արդյունք եմ տեսնում որեւէ երեխայի մոտ, ուրախանում եմ։

Ես ուրախ մարդ եմ եւ կենտրոն այցելող ծնողներն ինչքան էլ տխուր են լինում, ասում են՝ «տես, եթե Լենան կարողացել է իր դժվար երեխայի հետ, ես էլ կկարողանամ»։ Նարեկի դեպքը բարդ է, մենք շատ խնդիրներ ենք հաղթահարել, բայց տարիքային դժվարություններ կան, հիմա սեռահասունացման դժվար փուլում ենք։ Սա մեր երկրորդ կամ երրորդ դժվար փուլն է, վստահ եմ՝ ճիշտ աշխատանքի միջոցով կանցնենք, բայց նա բարդ խնդիրներ ունի, ես դա ընկալում, ընդունում եմ։ Եթե երեխան սոցիալական միջավայրում չի կարողանում գոնե մասամբ ինքնուրույն լինել, չի կարելի համարել, որ միջին կամ թեթեւ դեպք է։ Այնքան ենք աշխատել Նարեկի հետ, որ նրա խոսքային ընկալումը լավացել է եւ այն, ինչ նրան ասում ես, պատմում ես, հասկանում է, դա տարիների աշխատանք է։ Պետք է չհուսահատվես, ձեռքերդ վայր չդնես ու պայքարես, երկար թերապեւտիկ աշխատանքները մի օր արդյունք կտան։

Անի Խչոյան

Լուսանկարներ՝ Էմին Արիստակեսյանի