Ժան-Ֆրանսուա Լիոտարի «Հետարդիական կացությունը» - Mediamax.am

exclusive
2092 դիտում

Ժան-Ֆրանսուա Լիոտարի «Հետարդիական կացությունը»


Ժան-Ֆրանսուա Լիոտարը
Ժան-Ֆրանսուա Լիոտարը

Մեդիամաքսը՝ «ԱՐԻ գրականության հիմնադրամի» հետ համագործակցությամբ, ներկայացնում է «Գալուստ Կիւլպէնկեան թարգմանական մատենաշար» նախագծի շրջանակում լույս տեսած գրքերը:

 

Ժան-Ֆրանսուա Լիոտարը (1924-1998) մեկն է 20-րդ դարի երկրորդ կեսի լայն ճանաչում ստացած ֆրանսիացի մտածողներից՝ Ռոլան Բարտի, Ժան Բոդրիյարի, Ժիլ Դըլյոզի, Ժակ Դերիդայի, Միշել Ֆուկոյի և ուրիշների շարքում։ Թեև նրա հետազոտական հետաքրքրությունների շրջանակը լայն է՝ արվեստից մինչև քաղաքականություն, գրականությունից մինչև երաժշտություն ու կինո, ընթերցողների լայն շրջանակին նա առավելապես հայտնի է որպես Հետարդիական կացություն (1979) գրքի հեղինակ, աշխատանք, որ նրան բերեց հետարդիական փիլիսոփայության հիմնադիրներից մեկի համբավը։ Գիրքը մեծ մասսայականություն ստացավ՝ անվիճելի ազդեցություն թողնելով հետազոտության տարբեր բնագավառների վրա, հարուցելով բանավեճեր, ինչպես նաև ենթարկվելով քննադատության տարբեր կողմերից։

 

Հայ ընթերցողին ներկայացվող ժողովածուն, բացի Հետարդիական կացություն֊ից, ներառում է մի ծավալուն հարցազրույց՝ Հեթանոսության դասեր, և Պատասխան հարցին, թե ի՞նչ է հետարդիությունը էսսեն։ Այս հրապարակման համար ընտրվել են հետևյալ հատվածները․ Ներածություն և Դաշտը․ գիտելիքը տեղեկատվայնացված հասարակություններում (Գլուխ I) Հետարդիական կացություն աշխատանքից, ինչպես նաև Հետարդիություն հատվածը Պատասխան հարցին, թե ի՞նչ է հետարդիությունը էսսեից։

 

Ներածությունը և առաջին գլուխը բավարար պատկերացում են տալիս այն համատեքստի մասին, որտեղ դրվում են գիտության կարգավիճակի և գիտելիքի օրինավորման (լեգիտիմացման) հարցերը հետարդիական դարաշրջանում, երբ գիտելիքի կարգավիճակի փոփոխությունը ծնում օրինավորման նոր միջոցներ գտնելու անհրաժեշտություն։ Քննարկվում են տեխնոլոգիական փոխակերպումների ազդեցությունը գիտելիքի բնույթի վրա, գիտելիքի դերի մեծացումը իշխանության համար մղվող համաշխարհային պայքարում և հարակից թեմաներ։ Հետարդիություն հատվածում արդիականի և հետարդիականի փոխհարաբերության հարցը դիտարկվում է ոչ թե պատումների (մեծ պատումների կամ մետապատումների) տեսանկյունից, ինչպես դա արվում է Հետարդիական կացություն֊ի մեջ («մենք հետարդիություն ենք համարում անվստահությունը մետապատումների հանդեպ»), այլ, տեղափոխվելով արվեստի և գրականության տիրույթ, գեղագիտության տեսանկյունից։

 

***

 

Ժան-Ֆրանսուա Լիոտար

 

Հետարդիական կացություն

 

Զեկույց գիտելիքի մասին

 

Ներածություն

 

Սույն ուսումնասիրության առարկան գիտելիքի կացությունն է առավել զարգացած հասարակություններում¬։ Մենք որոշեցինք այդ կացությունն անվանել «հետարդիություն»։ Բառ, որ գործածական է ամերիկյան մայրցամաքում, սոցիոլոգների և քննադատների գրչի ներքո։ Մատնանշում է մշակույթի դրությունը այն փոխակերպություններից հետո, որ XIX դ․ վերջից սկսած ազդել են գիտության, գրականության և արվեստի խաղի կանոնների վրա։ Այստեղ այդ փոխակերպությունները կտեղորոշվեն պատումների ճգնաժամի համեմատությամբ։

 

Գիտությունը սկզբից անտի բախման մեջ է պատումների հետ։ Նրա չափանիշների համաձայն՝ պատումները մեծ մասամբ հորինվածքներ են։ Բայց քանի որ նա չի սպառվում սոսկ օգտակար օրինաչափություններ ձևակերպելով և ճշմարիտն է որոնում, իրեն պարտավորված է զգում օրինավորելու <լեգիտիմացնելու> իր խաղի կանոնները։ Ահա և արծարծում է օրինավորման դիսկուրս սեփական կարգավիճակի վերաբերյալ, որ կոչվել է փիլիսոփայություն։ Երբ այդ մետադիսկուրսը բացահայտորեն դիմում է որևէ մեծ պատումի, ինչպիսին է, օրինակ, Ոգու դիալեկտիկան, իմաստի հերմենևտիկան, բանական կամ աշխատավոր սուբյեկտի ազատագրումը, հարստության մեծացումը, ապա գիտությունը, որը նրան է դիմում ինքն իրեն օրինավորելու համար, կանվանենք «արդիական»: Այսպես, օրինակ, ճշմարտության արժեք ունեցող ասույթի առաքողի և հասցեատիրոջ համակարծության կանոնը կհամարվի ընդունելի, եթե կներգրվի դատողական մտքերի հնարավոր միաձայնության հեռանկարում․ այդպիսին էր Լուսավորության դարաշրջանի պատումը, որտեղ գիտելիքի հերոսն աշխատում է բարոյա-քաղաքական բարի նպատակի՝ համընդհանուր խաղաղության համար։ Տվյալ դեպքով երևում է, որ երբ գիտելիքն օրինավորվում է մի մետապատումով, որը պատմության փիլիսոփայություն է պարունակում, առաջ են գալիս հարցեր սոցիալական կապը կառավարող հաստատությունների վավերականության վերաբերյալ․ սրանք նույնպես կարոտ են օրինավորման։ Արդարությունն այդպիսով առնչված է լինում մեծ պատումին, ճիշտ ինչպես ճշմարտությունը։

 

Ծայր աստիճան պարզեցմամբ՝ մենք «հետարդիություն» ենք համարում անվստահությունը մետապատումների հանդեպ։ Այն, անտարակույս, գիտությունների առաջընթացի արդյունք է․ սակայն նշված առաջընթացն էլ, իր հերթին, անվստահություն է ենթադրում։ Օրինավորման մետապատմողա¬կան¬ մեխանիզմի անգործածության հետ է լծորդվում մասնավորաբար մետաֆիզիկական փիլիսոփայության¬, ինչպես նաև նրանից կախում ունեցող համալսարանական հաստատության ճգնաժամը։ Պատումային գործառույթը կորցնում է իր գործառողներին՝ մեծ հերոսին, մեծ վտանգները, շուրջերկրյա մեծ ճամփորդությունները և մեծ նպատակը։ Այն ցրիվ է գալիս պատմողական, բայց նաև նշողական, ցուցողական, նկարագրական և այլ լեզվական մասնիկների ամպերի մեջ, որոնցից յուրաքանչյուրն իր հետ բերում է sui generis <յուրահատուկ> գործաբանական արժեքականություններ։ Մեզնից յուրաքանչյուրն ապրում է բազում այդպիսի արժեքականությունների խաչուղիներում։ Մենք չենք կազմում, անպայմանորեն, կայուն լեզվական համակցություններ, և մեր կազմածների հատկություններն էլ անպայմանորեն հաղորդելի չեն։  

 

Այսպիսով, գալիք հասարակությունն ավելի քիչ առնչություն ունի նյուտոնյան մարդաբանության (ինչպես կառուցաբանությունը կամ համակարգերի տեսությունը) և ավելի շատ՝ լեզվական մասնիկների գործաբանության <պրագմատիկայի> հետ։ Կան բազմաթիվ և բազմազան լեզվական խաղեր․ դա տարրերի տարասեռությունն է։ Այդ խաղերը հաստատվելու հնարավորություն են ստանում միայն տեղեկատվության¬ հավաքման և բաշխման հարթակների միջոցով, սա էլ տեղային որոշադրումն է։

 

Որոշում ընդունողները, սակայն, փորձում են կառավարել այդ սոցիալականության ամպերը ըստ input/output <մուտք/ելք> մատրիցների, առաջնորդվելով մի տրամաբանությամբ, որը ենթադրում է տարրերի համաչափելիություն և ամբողջի որոշելիություն։ Նրանք դատապարտել են մեր կյանքը հարաճուն հզորության։ Սրա օրինավորումը, երբ խնդրո առարկան սոցիալական արդարությունն է՝ հասկացված իբրև գիտական ճշմարտություն, կլիներ համակարգի կատարողական հատկությունների օպտիմալացումը¬, այսինքն՝ արդյունավետությունը։ Այս չափանիշի կիրառումը բոլոր մեր խաղերի նկատմամբ զերծ չէ որոշակի ահաբեկությունից՝ մեղմ կամ կոշտ․ եղե՛ք գործուն, այսինքն համաչափելի, կամ չքվե՛ք։

 

Անշուշտ, առավել կատարողականի այս տրամաբանությունը խախուտ է բազմաթիվ առումներով, մասնավորաբար՝ սոցիալ-տնտեսական դաշտում առկա հակասականության․ այն պահանջում է ավելի քիչ աշխատանք (արտադրության ծախսերը նվազեցնելու համար) և միևնույն ժամանակ ավելի շատ աշխատանք (չաշխատող բնակչության սոցիալական բեռը թեթևացնելու համար)։ Սակայն անվստահությունն այսուհետ այնպիսին է, որ նման խախուտություններից մենք, ի տարբերություն Մարքսի, այլևս փրկարար ելքեր չենք ակնկալում։

 

Եվ այդուհանդերձ, հետարդիական կացությանը խորթ է հիասթափությունը, ինչպես և ապօրինավորման¬ կույր դրականությունը։ Որտե՞ղ պետք է փնտրել օրինավորությունը՝ մետապատումներից հետո։ Գործունության չափանիշը տեխնոլոգիական է, այն պատշաճ չէ ճշմարտի և արդարի մասին դատելու համար։ Քննարկումով ձեռք բերված համակարծության մե՞ջ, ինչպես մտածում է Հաբերմասը։ Սա էլ բռնանում է լեզվական խաղերի տարասեռության վրա։ Իսկ հայտնագործությունը միշտ տեղի է ունենում տարաձայնության մեջ։ Հետարդիական գիտելիքը սոսկ իշխանությունների գործիք չէ։ Նա սրում է մեր դյուրազգայնությունը տարբերությունների հանդեպ և ամրապնդում անհամաչափելին հանդուրժել-տանելու մեր ունակությունը։ Իր հիմունքը նա գիտակների համաբանության <հոմոլոգիա> մեջ չի գտնում, այլ՝ գյուտարարների հարաբանության <պարալոգիա>։

 

Բաց է մնում հետևյալ հարցը․ արդյոք հնարավո՞ր է սոցիալական կապի օրինավորում, արդար հասարակություն՝ ըստ մի հարակարծության, որը համանման է գիտական գործունեության հարակարծությանը։ Ի՞նչ կարող է լինել այդ հարակարծությունը <պարադոքս>։

 

Ստորև բերված տեքստը պարագայական գրվածք է։ Այն Զեկույց է գիտելիքի մասին՝ առավել զարգացած հասարակություններում, որ առաջարկվել է Քվեբեկի կառավարությանն առընթեր Համալսարանների խորհրդին իր նախագահի խնդրանքով։ Եվ վերջինս էլ հոժարաբար մեզ իրավունք է տվել այն հրատարակելու Ֆրանսիայում, ինչի համար մեր շնորհակալությունն ենք հայտնում։

 

Մնում է հավելել, որ զեկուցողը փիլիսոփա է, այլ ոչ փորձագետ։ Երկրորդը գիտի, թե ինքն ինչ գիտի և ինչ չգիտի, առաջինը՝ ոչ։ Մեկը եզրակացնում է, մյուսը՝ հարց տալիս, իսկ դրանք երկու տարբեր լեզվական խաղեր են։ Այստեղ դրանք միախառնված են, այնպես որ ո՛չ մեկը, ո՛չ էլ մյուսը չեն հասցվել բարեհաջող ավարտի։

 

Փիլիսոփան կարող է առնվազն մխիթարել իրեն՝ ասելով, որ օրինավորման փիլիսոփայական և բարոյա-քաղաքական  որոշ դիսկուրսների ձևական և գործաբանական վերլուծությունը, որ ընկած է Զեկույցի հիմքում, երբևէ լույս կտեսնի։ Զեկույցն այդ վերլուծությունը կմատուցի փոքր-ինչ սոցիոլոգիական շեղմամբ, որն այն կկրճատի անշուշտ, բայց և կտեղորոշի։

 

Սույն Զեկույցը, այնպես, ինչպես կա, նվիրում ենք Փարիզ-VIII համալսարանի (Վենսեն) Փիլիսոփայության¬ պոլիտեխնիկական ինստիտուտին մի անչափ հետարդիական պահի, երբ համալսարանին անհետացում է սպառնում, իսկ ինստիտուտին՝ ծնունդ։

 

1. Դաշտը․ գիտելիքը տեղեկատվայնացված հասարակություններում

 

Մեր աշխատանքային վարկածն այս է․ որ գիտելիքը փոխում է իր կարգավիճակը, հենց որ հասարակությունները մուտք են գործում հետարդյունաբերական, իսկ մշակույթները՝ հետարդիական կոչված դարաշրջան։ Այդ անցումը սկսվել է առնվազն հիսունականների վերջին, որը Եվրոպայի համար նշանավորում է նրա վերականգնման ավարտը։ Այն եղել է ավելի կամ պակաս արագ՝ կախված երկրներից, իսկ սրանց ներսում՝ կախված գործունեության ոլորտների աշխուժությունից․ այստեղից էլ՝ ընդհանուր տարաժամանակությունը, որը բնավ դյուրընկալ չի դարձնում ամբողջի պատկերը։ Նկարագրությունների մի մասն անխուսափելիորեն ենթադրական է։ Իսկ մենք գիտենք, թե որքան անխոհեմ է ավելորդ հավատ ընծայել ապագայագիտությանը։

 

Ինչ-որ պատկեր կազմելու փոխարեն, որը չի կարող ամբողջական լինել, ավելի շուտ կմեկնարկենք մի հատկանիշից, որն անմիջականորեն սահմանում է մեր առարկան։ Գիտական գիտելիքը դիսկուրսի տեսակ է։ Ուստի կարելի է ասել, որ քառասուն տարուց ի վեր, այսպես կոչված առաջատար գիտություններն ու տեխնիկաները առնչվում են լեզվի հետ․ հնչույթաբանությունը և լեզվաբանական տեսությունները, հաղորդակցության խնդիրները և կիբեռնետիկան, հանրահաշվի ժամանակակից տեսությունները և տեղեկագիտությունը, համակարգիչները և նրանց լեզուները, լեզվական թարգմանության խնդիրները և մեքենայական լեզուների համատեղելիության հետազոտությունը, տեղեկատվության պահպանման խնդիրները և տվյալների շտեմարանները, հեռատեղեկագիտությունը և «խելացի» տերմինալների մշակումը, հարակարծաբանությունը՝ այս ամենը դրա ակնհայտ վկայությունն է, իսկ բերված ցանկը դեռևս սպառիչ չէ ։

 

Այս տեխնոլոգիական փոխակերպությունների ներգործությունը գիտելիքի վրա պետք է որ նշանակալից լինի։ Վերջինս կրում է կամ կրելու է դրա ազդեցությունը իր երկու հիմնական գործառույթներում, որոնք են հետազոտությունը և իմացությունների փոխանցումը: Առաջինի դեպքում ոչ մասնագետներին մատչելի օրինակ է հրամցնում գենետիկան, որն իր տեսական հարացույցի համար պարտական է կիբեռնետիկային։ Այդպիսի հարյուրավոր այլ օրինակներ էլ կան։ Ինչ վերաբերում է երկրորդին, հայտնի է, թե ինչպես նորմալացնելով, փոքրաչափ դարձնելով և առևտրայնացնելով սարքերը, այսօր արդեն ձևափոխում են գիտելիքների ձեռքբերման, դասակարգման, տրամադրման և շահագործման գործողությունները։ Ողջամիտ կլինի կարծել, թե տեղեկատվության մշակման մեքենաների թվի բազմապատկումը ազդում է և կազդի գիտելիքների շրջանառության վրա, ինչպես որ մարդկանց երթևեկության միջոցների (տրանսպորտի), հետո էլ հնչյունների և պատկերների շրջանառության միջոցների (մեդիա) զարգացումն է ազդել ժամանակին։

 

Այս ընդհանուր փոխակերպության մեջ գիտելիքի բնությունն էլ անեղծ չի մնում։ Այն ունակ կլինի անցնելու նոր կապուղիներով և դառնալու գործարկելի միայն այն պարագայում, եթե իմացությունը թարգմանվի տեղեկատվության քանակների։ Ուրեմն այստեղից կարելի է անել հետևյալ կանխատեսումը, որ կազմավորված գիտելիքի մեջ այն, ինչ այդ կերպ թարգմանելի չէ, դեն կնետվի, իսկ նոր հետազոտությունների ուղղությունը կենթարկվի հնարավոր արդյունքների՝ մեքենայական լեզվով թարգմանելի լինելու պայմանին։ Գիտելիք «արտադրողները», ինչպես և օգտագործողները, պարտավոր են և պարտավոր կլինեն ունենալ միջոցներ՝ այդ լեզուներով թարգմանելու այն, ինչ առաջինները ջանում են հորինել, իսկ երկրորդները՝ սովորել։ Այդպիսի մեկնիչ մեքենաների նվիրված հետազոտություններն արդեն առաջընթաց են ապրել։ Տեղեկագիտության գերիշխանության հետ, պարտադրվում է մի որոշակի տրամաբանություն, հետևաբար նաև հրահանգների համակազմ` այն ասույթների վերաբերյալ, որոնք ընդունված են որպես «գիտելիքային ասույթներ»։

 

Եվ այդուհետ կարելի է սպասել գիտելիքի սաստիկ արտաքնացման «գիտեցողի» նկատմամբ, ինչ աստիճանի էլ վերջինս հասած լինի ճանաչողության իր ընթացքի մեջ։ Նախկին սկզբունքը, որի համաձայն գիտելիքի ձեռքբերումն անբաժանելի է մտքի կամ նույնիսկ անձի ձևավորումից (Bildung), դուրս է գալիս գործածությունից և դեռ կշարունակի դուրս գալ։   Իմացության մատակարարների և օգտատերերի այդպիսի հարաբերությունը իմացության իսկ հետ ձգտում է և կձգտի ընդունել մի ձև, որպիսին ունեն ապրանք արտադրողներն ու սպառողները ապրանքի հետ, այսինքն՝ արժեքային ձև: Գիտելիքն արտադրվում է ու կարտադրվի վաճառքի համար և սպառվում է ու կսպառվի, որպեսզի արժևորվի մի նոր արտադրանքի մեջ․ երկու դեպքում էլ՝ որպեսզի փոխանակվի։ Այն դադարում է ինքնանպատակ լինելուց, կորցնում է իր «օգտագործման արժեքը»:

 

Հայտնի է, որ վերջին տասնամյակներին գիտելիքը դարձել է գլխավոր արտադրական ուժը, և դա արդեն զգալի փոփոխության է ենթարկել աշխատող բնակչության կազմը առավել զարգացած երկրներում, դառնալով նաև հիմնական խոչընդոտը զարգացող երկրների համար։ Հետարդյունաբերական և հետարդիական դարաշրջանում գիտությունը կպահի և անկասկած է՛լ ավելի կմեծացնի իր կշիռը ազգ-պետությունների արտադրական կարողությունների զինանոցում։ Այս իրավիճակը նույնիսկ մեկն է այն պատճառներից, որոնք հիմք են տալիս մտածելու, թե զարգացած և զարգացող երկրների նման խզումը ապագայում ևս չի դադարի ահագնանալ։

 

Սակայն այս ասպեկտը չպետք է մոռացնել տա իրեն լրացնող մեկ ուրիշ ասպեկտ։ Արտադրական հզորությանն անհրաժեշտ տեղեկատվական ապրանքի իր ձևի մեջ գիտելիքը արդեն իսկ է՛ և կլինի գլխավոր ու թերևս կարևորագույն խաղադրույքը իշխանության համար ծավալված համաշխարհային մրցավազքում։ Եվ միանգամայն երևակայելի է, որ տարածքների, այնուհետև հումքի և էժան աշխատուժի տնօրինմանն ու շահագործմանը տեր դառնալու համար կռվող ազգ-պետությունները ապագայում արդեն կկռվեն տեղեկատվության տիրապետության համար։ Այսպիսով նոր դաշտ է բացվում արդյունաբերական և առևտրական, ինչպես նաև ռազմական և քաղաքական ռազմավարությունների համար։

 

Սակայն, այսկերպ ուրվագծվող հեռանկարը ասվածի չափ պարզ չէ, անշուշտ։ Քանզի գիտելիքի շահադիտացումն անձեռնամուխ չի թողնի և այն մենաշնորհը, որ վայելում էին և դեռ վայելում են ժամանակակից ազգ-պետությունները գիտելիքների արտադրության և տարածման ասպարեզում։ Միտքը, թե գիտելիքները պատկանում են հասարակության «ուղեղին» կամ «ոգուն», որը պետությունն է, կսպառի իրեն իր հակառակ սկզբունքի ուժեղանալու համեմատ, ըստ որի՝ հասարակությունը գոյություն է ունենում և առաջադիմում է միայն այն պարագայում, երբ նրանում շրջանառող ուղերձները հարուստ են տեղեկատվությամբ և հեշտ են ապակոդավորվում։ Պետությունը կսկսի ի հայտ գալ որպես անթափանցության և «աղմուկի» գործոն՝ հաղորդակցական «թափանցիկության» գաղափարաբանության¬ համար, որ սերտորեն կապված է գիտելիքների առևտրայնացման հետ։ Հենց այս տեսանկյունից է սպառնում ծառանալ տնտեսական մարմինների և պետական մարմինների փոխհարաբերությունների խնդիրը՝ մի նոր սրությամբ։

 

Դեռևս նախորդ տասնամյակներին առաջիններին հաջողվեց վտանգել երկրորդների կայունությունը կապիտալների շրջանառության նոր ձևերի շնորհիվ, որոնց տրվեց բազմազգային ձեռնարկություններ սեռային անունը։ Հիշյալ ձևերը ենթադրում են, որ ներդրումներին վերաբերող որոշումները գոնե մասնակիորեն խույս են տալիս ազգ-պետությունների վերահսկողությունից։ Տեղեկատվական տեխնոլոգիայի և հեռատեղեկագիտության զարգացման հետ այս հարցը կարող է է՛լ ավելի սրվել։ Դիցուք, IBM-ի նման մի ձեռնարկություն թույլտվություն ունի զբաղեցնելու Երկրի ուղեծրային դաշտի գոտիներից մեկը, որպեսզի տեղադրի հաղորդակցական և/կամ տվյալների շտեմարանի արբանյակներ։ Ո՞վ կունենա այնտեղ մուտքի հնարավորություն։ Ո՞վ կորոշի արգելված կապուղիները կամ տվյալները։ Պետությու՞նը, թե՞ սա էլ սոսկ մի օգտատեր կլինի՝ ի շարս այլոց։ Կծագեն իրավական նոր խնդիրներ, և դրանց միջով հետևյալ հարցը՝ իսկ ո՞վ է իմանալու։

 

Հետևաբար, գիտելիքի բնույթի փոխակերպությունը կարող է հաստատված պետական իշխանությունների վրա ունենալ այնպիսի հետադարձ ներգործություն, որը կստիպի նրանց վերանայել իրենց իրավական և փաստացի հարաբերությունները մեծ կորպորացիաների և ավելի ընդհանրաբար՝ քաղաքացիական հասարակության հետ։ Համաշխարհային շուկայի վերաբացումը, տնտեսական բուռն մրցակցության թափառքը, ամերիկյան կապիտալիզմի բացառիկ գերիշխանության վերացումը, սոցիալիստական այլընտրանքի մայրամուտը, չինական շուկայի հավանական բացումը փոխանակությունների համար և բազում այլ գործոններ սկսել են արդեն, յոթանասնականների այս ավարտին, նախապատրաստել պետություններին լրջորեն վերանայելու իրենց դերը, որին սովոր են եղել երեսնական թվականներից ի վեր և որը եղել է ներդրումների պաշտպանությունը, ուղղորդումը և նույնիսկ պլանավորումը : Այս համատեքստում, նոր տեխնոլոգիաները, որոշումների համար օգտակար տվյալները (ասել է թե՝ վերահսկողության միջոցները) դարձնելով շատ ավելի շարժուն և ավազակության ենթակա, կարող են լոկ սրել նման վերանայման հրատապությունը։

 

Իրենց «կրթական» արժեքի կամ քաղաքական (վարչական, դիվանագիտական, ռազմական) կարևորության ուժով տարածվելու փոխարեն, կարող ենք երևակայել, որ գիտելիքները շրջանառության մեջ կդրվեն նույն ցանցերով, ինչ դրամը, և նրանց համապատասխանող բաժանումն այլևս կդադարի գիտելիք/չիմացություն լինելուց, որպեսզի դառնա, ինչպես դրամի պարագայում, «վճարային գիտելիքներ /ներդրումային գիտելիքներ», այսինքն՝ գիտելիքներ, որոնք փոխանակվում են առօրյա կյանքի պահպանման (աշխատանքային ուժի վերականգնում, «գոյատևում») շրջանակում versus գիտելիքային վարկեր, որոնց նպատակը ինչ-որ ծրագրի կատարողական հատկությունների օպտիմալացումն է։

 

Այս դեպքում, թափանցիկությունը նման կլինի ազատականությանը։ Վերջինս չի խանգարում, որ փողի հոսքերի մի մասը ծառայի որոշում կայացնելուն, իսկ մյուս մասը պիտանի լինի միայն վճարման համար։ Նմանապես կարելի է պատկերացնել գիտելիքների հոսքեր, որոնք կանցնեն նույն կապուղիներով, կունենան նույն բնույթը, ընդսմին որոշ իմացություններ կվերապահվեն «որոշում ընդունողներին», իսկ մյուսները կծառայեն վճարելու հավերժական այն պարտքը, որ յուրաքանչյուրն ունի սոցիալական կապի հանդեպ։

 

<․․․․>

 

Պատասխան հարցին, թե ի՞նչ է հետարդիությունը

<․․․․>

 

Հետարդիություն

 

Ուրեմն ի՞նչ է հետարդիությունը։ Ի՞նչ տեղ է գրավում այն կամ ի՞նչ տեղ չի գրավում պատկերի և պատումի կանոններին առաջադրված հարցերի գլխապտույտ խմորումների մեջ։ Հետարդիությունն անտարակույս արդիության մասն է։ Ողջ ստացվածքը, թեկուզ երեկվա (modo, modo < դեռ երեկ >, ինչպես գրում էր Պետրոնիուսը), պիտի կասկածի տակ առնվի։ Ի՞նչ տարածություն է վիճարկում Սեզանը։ Իմպրեսիոնիստների՛։ Ի՞նչ առարկա են վիճարկում Պիկասսոն ու Բրաքը։ Սեզանի՛։ Ի՞նչ ենթադրությունից է հրաժարվում Դյուշանը 1912-ին։ Որ հարկավոր է կտավ ստեղծել, թեկուզ՝ կուբիստական։ Բյուրենն էլ հարցարկում է մեկ այլ ենթադրություն, որն իր կարծիքով անձեռնամուխ է մնացել Դյուշանի ստեղծագործության մեջ՝ ստեղծագործության ներկայացման վա՛յրը։ Ապշեցուցիչ արագացում, «սերունդների» սրընթաց արշավ։ Երկը կարող է արդիական դառնալ միայն այն դեպքում, եթե ի սկզբանե հետարդիական եղած լինի։ Սույն ըմբռնումով, հետարդիականությունը բնավ իր վախճանն ապրող արդիականությունը չէ, այլ արդիականությունն է իր նորածին վիճակում, և այդ վիճակը հարատև է։

 

Կուզեի, սակայն, չսահմանափակվել բառի փոքր-ինչ մեխանիստական այդ նշանակությամբ։ Եթե ճիշտ է, որ արդիականությունը ծավալվում է իրականի տեղատվությամբ և համաձայն այն վսեմ առնչության, որ առկա է ներկայացնելիի և ըմբռնելիի միջև, կարելի է սույն առնչության ներսում տարբերել երկու տոնայնություն, ինչպես կասեր երաժիշտը։ Շեշտն անշուշտ կարող է դրվել ներկայացման ունակության անճարակության, ներկայության կարոտի, որ ապրում է մարդկային սուբյեկտը, անորոշ և սին կամքի վրա, որը ոգևորում է նրան ի հեճուկս ամեն ինչի։ Բայց, ավելի շուտ, շեշտը կարող է դրվել ըմբռնելու ունակության զորության, դրա այսպես ասած «անմարդկայնության» վրա (ա՛յս որակն է պահանջում արդիական արվեստագետներից Ապոլլիները), քանզի հասկացողության բանը չէ, թե մարդկային զգացողությունն ու երևակայությունը համաձա՞յն են արդյոք իր հղացածի հետ, թե ոչ, ինչպես նաև կեցության ընդլայնման և այն բերկրանքի վրա, որը բխում է խաղի նոր կանոններ հորինելուց՝ նկարչական, գեղարվեստական կամ բոլորովին այլ։ Թե ինչ եմ ուզում ասել, դու կհասկանաս ավանգարդիստական պատմության խաղատախտակին որոշ անունների ծաղրանկարային տեղաբաշխման միջոցով․ մելամաղձի կողմում կլինեն գերմանացի էքսպրեսիոնիստները, իսկ novatio-ի <նորացման> կողմում՝ Բրաքն ու Պիկասսոն․ առաջինի կողմում՝ Մալևիչը, երկրոդի՝ Լիսիցկին․ մեկում՝ Կիրիկոն, մյուսում՝ Դյուշանը։ Նրբերանգը, որ զատորոշում է այս երկու տոնայնությունը, կարող է շատ աննշան լինել․ գրեթե անզանազանելի՝ սրանք հաճախ գոյակցում են միևնույն երկի մեջ և այդուհանդերձ վկայում մի անհաշտության <le différend, Լիոտարի առանցքային հասկացություններից մեկը> մասին, որի մեջ վաղուց ի վեր խաղարկվում է և դեռ կխաղարկվի մտածողության ճակատագիրը․ դա ափսոսանքի և փորձարկման անհաշտությունն է։  

 

Պրուստի և Ջոյսի ստեղծագործությունները երկուսն էլ ակնարկում են մի բան, որը բնավ դյուրին չէ ներկայացնել։ Այդ ակնարկը, որի վրա վերջերս իմ ուշադրությունը հրավիրեց Պաոլո Ֆաբրին, թերևս ինչ-որ արտահայտչամիջոց է, որը պարտադիր է վսեմի գեղագիտությանը պատկանող ստեղծագործությունների համար։ Պրուստի մոտ, որպես այդ ակնարկի հատուցում, կորսվում է ժամանակի չափազանցությունից տառապող գիտակցության ինքնությունը։ Ջոյսի մոտ՝ գրքի կամ գրականության չափազանցությունից տառապող գրության ինքնությունը։ Այդ աններկայացնելին Պրուստը վկայակոչում է իր շարահյուսությամբ ու բառապաշարով անբասիր մի լեզվով, որի գրությունն իր շատ ու շատ գործորդներով տակավին պատկանում է պատումային վեպի ժանրին։ Գրականության հաստատությունը,– այն, որ Պրուստը ժառանգում է Բալզակից կամ Ֆլոբերից,– անտարակույս փլուզված է, որովհետև հերոսը գործող անձ չէ, այլ՝ ժամանակի ներքին գիտակցությունը, և որովհետև տրոհման տարաժամանակությունը, որն այնքան չարչրկվել էր Ֆլոբերի մոտ, դարձյալ խնդրականանում է ընտրված պատմողական ձայնի իրողությամբ։ Այդուհանդերձ, գրքի միասնությունը՝ հիշյալ գիտակցության ոդիսականը, գլխից գլուխ հետ մղվելով հանդերձ, խաթարված չէ․ անվերջանալի պատմումի բավիղներով թավալվող գրության ինքնանույնությունը բավական է՝ հարանշելու այդ միասնությունը, որը կարող ենք համեմատել Ոգու ֆենոմենոլոգիայի միասնության հետ։ Սույն աններկայացնելին Ջոյսը կռահել է տալիս հենց գրությամբ՝ նշանակիչով։ Հայտնի պատումային, նույնիսկ ոճական գործորդների ընդարձակ շարք է դրվում խաղի մեջ՝ առանց ամբողջի միասնությունը պահելու դույզն մտահոգության, և փորձարկվում են նոր գործորդներ։ Գրական լեզվի քերականությունն ու բառապաշարը այլևս չեն ընդունվում իբրև տվյալ, դրանք ավելի շուտ հայտնվում են որպես ակադեմիզմներ, ծեսեր, որոնց ծնունդ տվողը բարեպաշտությունն է (ինչպես կասեր Նիցշեն)՝ աններկայացնելիի վկայակոչման խոչընդոտը։

 

Ահա և անհաշտությունը․ արդիական գեղագիտությունը վսեմի գեղագիտություն է, բայց կարոտաբաղձ․ այն թույլ է տալիս, որ աններկայացնելին վկայակոչվի միմիայն որպես բացակայող բովանդակություն, իսկ ձևը շարունակում է մխիթարության ու հաճույքի նյութ հրամցնել ընթերցողին կամ դիտողին իր ճանաչելի կազմության շնորհիվ։ Այս զգացումները, սակայն, չեն ձևավորում իսկական վսեմ զգացմունք, որը հաճույքի և ցավի ուրույն համադրություն է․ հաճույքի՝ որ բանականությունը գերազանցում է ամեն ներկայացում, և ցավի՝ որ երևակայությունը կամ զգացողությունը համազոր չեն հղացքին։  

 

Հետարդիությունը թերևս այն է, ինչը արդիության մեջ վկայակոչում է սույն աններկայացնելին հենց ներկայացմամբ․ ինչը մերժում է լավ ձևերի մխիթարանքը, ճաշակի այնպիսի համակարծությունը, որը թույլ կտա համատեղ ապրել անկարելիի կարոտաբաղձությունը․ ինչը հետամուտ է նոր ներկայացումների, բայց ոչ թե վայելելու, այլ ավելի լավ զգացնելու համար, որ գոյություն ունի աններկայացնելին։ Հետարդիական արվեստագետը, գրողը փիլիսոփայի կացության մեջ է․ տեքստը, որ գրում է նա, կամ ստեղծագործությունը, որ կյանքի է կոչում, սկզբունքորեն չի ղեկավարվում արդեն հաստատված կանոններով և ուրեմն չի կարող դատվել որոշիչ դատողության օգնությամբ, տվյալ տեքստի, երկի նկատմամբ հայտնի կատեգորիաների կիրառումով։ Կանոններ և կատեգորիաներ, ահա թե ի՛նչ է որոնում տեքստը կամ ստեղծագործությունը։ Հետևաբար, արվեստագետն ու գրողը աշխատում են առանց կանոնների, աշխատում են, որ հաստատեն կանոններն այն բանի, որ պիտի ստեղծվի։ Այս է պատճառը, որ ստեղծագործությունն ու տեքստը օժտված են իրադարձության հատկություններով, ու նաև այս է պատճառը, որ իրենց հեղինակի համար դրանք տեղի են ունենում չափազանց ուշ, կամ, որ ի վերջո հանգում է նույնին, դրանց կենսագործումը միշտ սկսվում է չափազանց վաղաժամ։ Հետարդիությունը թերևս պետք է հասկացվի ըստ նախորդող (modo) ապառնիի (post) < futur antérieur > հարակարծության։ Ինձ թվում է, որ էսսեն (Մոնտենը) հետարդիություն է, իսկ ֆրագմենտը (Աթենեումը)՝ արդիություն։

 

Եվ, վերջապես, պետք է հստակ լինի, որ մեր պարտականությունն է ոչ թե իրականություն մատակարարել, այլ հորինել ակնարկներ առ այնպիսի ըմբռնելին, որը չի կարող ներկայացվել։ Եվ հարկ չկա ակնկալելու, թե այդ ջանքը թեկուզ նվազագույն հաշտություն կբերի «լեզվախաղերին», որոնք Կանտն անվանում էր ունակություններ, քաջ իմանալով, թե ինչ անդունդ է դրանց բաժանում և որ միայն անդրանցական պատրանքը (հեգելյան) կարող է հույս փայփայել ամբողջարկելու դրանք իրական միությամբ։ Բայց նա գիտեր նաև, որ այդ պատրանքի գինը ահաբեկությունն է։ Մենք միանգամայն կուշտ ենք XIX և XX դարերի ահաբեկությունից։ Արդեն բավական վճարել ենք կարոտաբաղձության համար առ ամբողջն ու մեկը, հղացքի և զգայելիի հաշտեցումը, թափանցիկ և հաղորդելի փորձը։ Թուլացման ու հանդարտումի այդ ընդհանուր պահանջի տակ մենք լսում ենք ահաբեկությունը վերսկսելու և իրականությունը կաշկանդել-խեղդելու ցնորամիտ նկրտման մռունչը։ Պատասխանն այս է․ պատերազմ՝ ամբողջին, վկայե՛նք աններկայացնելիի մասին, բորբոքե՛նք անհաշտությունները, փրկե՛նք պատիվը անվան։

Կարծիքներ

Հարգելի այցելուներ, այստեղ դուք կարող եք տեղադրել ձեր կարծիքը տվյալ նյութի վերաբերյալ` օգտագործելուվ Facebook-ի ձեր account-ը: Խնդրում ենք լինել կոռեկտ եւ հետեւել մեր պարզ կանոներին. արգելվում է տեղադրել թեմային չվերաբերող մեկնաբանություններ, գովազդային նյութեր, վիրավորանքներ եւ հայհոյանքներ: Խմբագրությունն իրավունք է վերապահում ջնջել մեկնաբանությունները` նշված կանոնները խախտելու դեպքում:




Մեր ընտրանին