«Այս պատմությունը մարդկանց մասին է, որոնց կռիվը երբեք չի ավարտվում»: Լրագրող, հրապարակախոս, արձակագիր Հովիկ Աֆյանի «Կարմիր» վեպի բնաբանն է։

«Կարմիր»-ը գրողի երրորդ գիրքն է՝ «Միս ուտողները», «Չաստվածաշունչ» պատմվածքների ժողովածուներից հետո։ Լույս է ընծայել «Անտարես» հրատարակչությունը «XXI. Արդի հայ արձակ» մատենաշարով։

Մեդիամաքսը Հովիկ Աֆյանի հետ զրուցել է «Կարմիր»-ի մասին։

- Վեպը կառուցել եք, կարելի է ասել, ավարտուն պատմվածքներով։ Անսպասելի վերջաբանով ավարտված պատմությունը մեկ այլ պատմվածքում շարունակվում է։ Ինչո՞վ է պայմանավորված այս ձեւաչափը։

- Պատահականությամբ եւ դիտավորությամբ: Պատահականությամբ, քանի որ սա իմ առաջին վեպն է, ու մինչ այս պատմվածքներ եմ գրել: Վեպն իր տեսքով ինձ համար նորություն էր, ու երեւի բնական է, որ առաջինը պետք է իրար շարունակող պատմվածքներ լիներ: Իսկ դիտավորությամբ, քանի որ միշտ եմ ցանկացել գրել վեպ, որի առանձին կտորները կարողանան ինքնուրույն ապրել: Լինել հասկանալի, ամբողջական: Փաստորեն ստացվել է…

- Պատերազմական շրջանում պատերազմի մասին գրքի հրապարակումը զուգադիպությո՞ւն էր։ Առհասարակ, ինչպե՞ս ծնվեց այս գիրքը։

- Ինձ թվում է՝ գրքի գաղտնիքը հենց դա է: Այն, որ չկա պատերազմական շրջան, ավելի ճիշտ՝ պատերազմական շրջանը երբեք չի ավարտվում ու չի ավարտվելու, քանի դեռ երկու մարդ կա աշխարհում: Որովհետեւ պատերազմն ամենամարդկային իրավիճակն է, ամենամարդկային, այսինքն՝ մարդու համար ամենաբնական: Չկա պատերազմից բացի որեւէ այլ իրավիճակ, երբ եւ որտեղ կարող ես տեսնել մարդուն իր ամբողջ էությամբ, ուժով, ապիկարությամբ, հոգով, մտքով, սրտով, ցանկություններով, երազանքներով, անաստվածությամբ, բարությամբ, տխրությամբ ու նույնիսկ ծիծաղով: Բայց մի բան անպայման ուզում եմ շեշտել. «Կարմիր»-ը վերջին Արցախյան պատերազմի մասին չէ: Ու երբ սկսվեց այն, ես նույնիսկ կարդացի գրածս, որպեսզի հասկանամ՝ ուզո՞ւմ եմ, որ գիրքը հրապարակվի հենց այս պատերազմի օրերին: Ուզեցի, երեւի որովհետեւ հասկացա, որ պատերազմն այս կամ այն չի լինում, լինում է պարզապես պատերազմ:

 

Իսկ գիրքը սկզբում ամենեւին էլ պատերազմի մասին չէր: Ես սկզբում գրում էի ամուսնական փորձառու եւ այդ փորձից զզված զույգի մասին, որ հարաբերությունները հաստատելու կամ ջնջելու համար որոշում է գնալ երկրի սահման: Ու ճանապարհին մեքենան կանգնում է, քանի որ առջեւում երկու երեխայի մարմիններ են: Պատերազմն ինքը մտավ գիրք, ու ես գիտեմ, թե ինչու, որովհետեւ ես ուզում էի պատմել անվերջանալի բանի մասին, իսկ այդպիսի երկու բան կա՝ սերն ու պատերազմը:

- Անավարտ տարեթվերը՝ 198.., 20.., որոնցով սկսում եք (վերնագրում) պատմվածքները, կարծես տարաբաժանում են մեր կյանքը՝ Արցախյան առաջին պատերազմից հետո եւ Ապրիլյանից։ Սա նաեւ վավերագրությո՞ւն է, ներսը տեսնելու փո՞րձ։ Եվ ըստ այդմ՝ անցյա՞լը, թե՞ ներկան վերարժեւորելու կարիք ունենք, մանավանդ Արցախյան հակամարտությունը լրացնող նոր պատերազմի համատեքստում։

- Շատ բան վերարժեւորելու կարիք ունենք: Անցյալն էլ, ինչը երբեք չենք արել, ներկան էլ, ինչն այնքան կարճ է, որ ինչ-որ բան հասցնելու ժամանակ չենք ունենում: Երբեմն, հատկապես ուշ երեկոյան, մտածում եմ, որ եթե յուրաքանչյուրս օրվա վերջում մտածենք, թե ինչպես ապրեցինք այդ օրը, հաջորդ օրը գուցե ավելի լավ ապրենք: Ոչ թե այն, թե ինչ ասացին մեզ, ինչ արեցին մեզ հետ, մեր դեմ, այլ մենք ինչ ասացինք ու արեցինք: Ներսը տեսնելու փո՞րձ է սա, գուցե, ամեն դեպքում համոզված եմ, որ գրականությունը փորձ է՝ ներսը տեսնելու, դուրսը բացահայտելու, եւ իհարկե վավերագրություն է, նույնիսկ եթե հեքիաթ է գրվածքը: Գիտե՞ք, ժամանակների մասին ամենալավը պատմում են այն հեքիաթները, որոնք ծնվում են այդ ժամանակներում:

- Ասում ենք՝ տեր չենք եղել մեր հաղթանակին։ Դուք գրել եք հաղթանակի համար վճարած գնի մասին։ Կարելի՞ է տողատակում գտնել այն հարցերի պատասխանը, որ նոր պատերազմն է երեւան հանում։

- Եթե կարդաք աշխարհի բոլոր գրքերը, ապա ավելի շատ բան կկարդաք տողատակերում, քան տողերին: Բայց ես մի սկզբունք ունեմ. երբեք չեմ ասում

այն, թե ինչ եմ նկատի ունեցել: Սիրում եմ, որ ընթերցողն ինքն է հասկանում իմ տողատակերում կարդացածը, ու ժպտում եմ, երբ տարբեր մարդիկ տարբեր բաներ են հասկանում: Իսկ մեր հաղթանակին, հիմա էլ եմ ասում, տեր չենք եղել: Որովհետեւ հաղթանակի տերերը նրանք են, որոնց վրա այլեւս ոչ մեկը չի համարձակվում հարձակվել:

- Հերոսները նախատիպ ունե՞ն։

- Նույնիսկ Ռոբինզոն Կրուզոն եւ Դոն Կիխոտը նախատիպ ունեն: Չի բացառվում, որ Քաջ Նազարն էլ… Նրանց բոլորին տեսել եմ: Բոլորի հետ խոսել եմ: Բայց գողացել եմ՝ մեկից պարուհի լինելը, մյուսից՝ կեղտից դեղնած սպիտակ վերնաշապիկը, մյուսից՝ կաղ ոտքը: Իմ սիրած բաներից է՝ մարդկանց միավորելը, եւ քանի որ դա բառիս բուն իմաստով ոչ մեկը չի կարողացել անել, ես միավորում եմ նրանց բնավորությունները:

- Պատերազմում ոտքը կորցրած Ֆրունզը անցորդների նետած մանրադրամը վերցնում էր, պետության տված աջակցությունը՝ ոչ։ Այս մերժումը ինչո՞վ է բացատրվում։ Ենթատեքստում դժգոհությո՞ւնն է, արժանապատվությո՞ւնը, թե՞ գիտակցումը, որ անգին է հայրենիքի համար թափված արյունը։

- Ֆրունզը մուրացկան չէ: Ինքը չի ուզում, որ իրեն օգնեն: Կայարանում էլ, երբ սպասում է՝ միայն ինքը գիտի, թե ում, ամենեւին չի խնդրում, որ իրեն օգնեն: Իսկ պետության տված աջակցությունը… Իսկ պետությունն աջակցո՞ւմ է:

- Պատերազմից առաջ գյուղը լքող գյուղապետը Կրասնոդարում ռեստորան է բացում, անունը դնում գյուղի պատվին՝ Սչաստիյե։ «Տեղի հայերը հարսանիքները մոտն էին անում ու հայրենիքից հեռու մի բարձի ծերանում»։ Մեղադրանք կա՞ հեռվում ապրողների հանդեպ, հայրենասիրություն խաղացողների։ Դրան հակառակ երկար տարիներ ունեցել ենք անտեսված հերոսներ։ Կարո՞ղ ենք ասել, որ, ի վերջո, ազատամարտիկին, զինվորին չարժեւորելու բացը հաղթահարել ենք։

- Ես ոչ մեկին չեմ մեղադրում, բայց սիրում եմ բոլորի մասին գրել: Բոլորի եւ շատ բաների: Այ անտեսվածությունը այդ շատ բաներից մեկն է: Բայց գիտե՞ք, հերոսը, ազատամարտիկը, զինվորը ինձ համար միանշանակ չեն: Օրինակ՝ Դուք կարո՞ղ եք ասել, թե ով է հերոսը:

Հովիկ Աֆյանը

 

Իմ տարբերակը հետեւյալն է. հերոսը նա է, որն ապրել է պատերազմի ժամանակ եւ չի վախեցել ու չի վախենում կռվից, նույնիսկ երբ այն իր տան դիմաց է, առավել եւս՝ իր ներսում: Ազատամարտիկը սիրուն բառ է, եւ ես սիրում եմ այն ազատամարտիկներին, որոնք ազատագրումից հետո սեփական դափնիներով չեն բանտարկվում: Իսկ զինվորը… Պատկերացնո՞ւմ եք որքան մեծ ու երջանիկ կլիներ մեր երկիրը, եթե պատերազմների ժամանակ ավելի շատ զինվոր ունենայինք, քան գեներալ, եւ խաղաղության օրերին նույնպես:

- «Ամեն պատերազմ ու սեր ընդհանրություն ունի. երկուսն էլ հույս են տալիս, որ վերջինն են»։ Դուք խոսում եք պատերազմի ու սիրո ընդհանրությունների մասին։ Ի վերջո, սե՞րն է հաղթում պատերազմին, թե՞ պատերազմը՝ սիրուն։

- Հաղթում է հույսը, որ, օրինակ, սերը հաղթում է պատերազմին:

- Ձեր իսկ բառերով հարցնեմ՝ հրաշալի արվեստի հիմքում տանջալի կյա՞նքն է։

- Այո: Ամեն դեպքում, ես չեմ ճանաչում մի պոետ, որ գրում է համբուրվելուց անմիջապես հետո, առավել եւս՝ այդ պահին: Չեմ ճանաչում մի նկարիչ, որ առատ սեղանի շուրջը ոչ թե վայելում է ընտիր խորովածը, այլ նկարում է, ընդ որում՝ մարդկանց, ոչ թե ուտելիքը:

Բայց հիմա ուզում եմ իմ իսկ տողը փոքր-ինչ այլ ձեւով ասել՝ արվեստի հիմքում տանջալի կյանքն է, ու դա հրաշալի է:

- «Այդ նկարներից հետո չես ուզում ապրել, ուզում ես մեռնել, եւ ուրեմն, այդ նկարները պետք չեն, արվեստ չեն»։ Հովիկ, գիրքը գրելիս Ձեր առաջ դնո՞ւմ եք ապրեցնելու պայմանը։

- Հակառակ դեպքում, եթե չդնեմ, ուղղակի չեմ գրի: Եթե մարդը պիտի կարդա քեզ ու ուզենա մեռնել, ուրեմն մարդասպան ես: Առհասարակ արվեստը կյանքի մասին է: Մի պատմվածք եմ ուզում գրել, որտեղ իրադարձությունները տեղի են ունենում բացառապես գերեզմանոցում, որտեղ մարդիկ բոլորը մեկ բան են ուզում՝ ապրել:

- Փոքրիկ Վահագը գնում է իր սիրո հետեւից՝ ադրբեջանցի Լեյլայի։ Մայրը ասում է ՝ քո հերն ու նրա հերը իրար կրակում են։ Տղան հակադարձում է՝ բա ուզում եմ ամուսնանանք, որ իմ հերն ու նրա հերը իրար չկրակեն։ Երկուսն էլ մահանում են, որովհետեւ պատերազմները չե՞ն ավարտվում, թե՞ որովհետեւ անհնար է հայի ու թուրքի խաղաղ գոյակցությունը։

- Որովհետեւ պատերազմները չեն ավարտվում, այն էլ՝ հայի ու թուրքի: Որովհետեւ իրար սիրող սերունդը դեռ չի ծնվել՝ ոչ մեզ մոտ, ոչ իրենց: Որովհետեւ այդպես է իրականը, եւ որովհետեւ ես սիրում եմ Վահագին ու Լեյլային, դրա համար էլ չեմ ուզել, որ ապրեն իրենց ժամանակից տասնյակ տարիներ, իսկ գուցե դարեր շուտ:

- Գերու հանդեպ դրսեւորած հայ ազատամարտիկների դաժանությունն ընդգծում է պատերազմի անմարդկային դեմքը, այլափոխված մարդուն։ Այն, ինչ խուսափում ենք ասել իրականում, գրականության մեջ ազատություն է ստանում։ Այնուամենայնիվ, պատերազմի թեման արդյոք տաբուներ չի՞ թելադրում, չի՞ կաշկանդում։ Ազա՞տ էիք գրելիս։

- Պատերազմը միակողմանի չէ: Այն մարդակերություն է մեծ հաշվով: Ու եթե պատերազմող մի կողմը բառիս բուն իմաստով մարդ է ուտում, մյուսը գոնե պետք է գլխատի մարդուն: Իսկ տաբուներ կան, եւ ազատ չեմ եղել: Ավելի ճիշտ՝ փորձել եմ չնկատել տաբուները եւ ազատ լինել ու չգիտեմ, թե որքանով է ստացվել: Գիտեմ միայն, որ եթե շվեդ լինեի, «Կարմիրն» ավելի ազատ կգրեի:

Արմինե Սարգսյան