Հրաչյա Սարիբեկյանի «Ապուշների ուղեւորությունը» վեպը, թվում է, բարձրացնում է հարցեր, որոնց շուրջ (ինչպես ասվում է գրքի անոտացիայում) առեղծվածային լռություն է տիրում: Առաջին հայացքից հարցադրումը մեկն է` ի՞նչ եղան Բաքվի եւ Ադրբեջանի մյուս քաղաքների հոգեբուժարանների հայ հիվանդները:

«Ապուշների ուղեւորությունը» 2008-ին արժանացել է Հայաստանի գրողների միության եւ Հայերի համաշխարհային կոնգրեսի անտիպ վեպի «Հայը 20-րդ դարի սկզբին» մրցանակին: Գիրքը լույս է ընծայել «Անտարես» հրատարակչությունը:

Հրաչյա Սարիբեկյանից հետաքրքրվեցինք` ինչո՞ւ է վեպը ընթերցողի դատին ներկայացվել մեծ դադարից հետո:

- Երբեք չեմ շտապել ստեղծագործություններս գրքի տեսքով տեսնել: Պատճառներից մեկն էլ, որ դրանք միշտ ուշացմամբ են լույս տեսնում, ծուլությունս է: Ծուլանում եմ հրատարակության ներկայացնելու համար պատշաճ տեսքի բերել գրածներս, ծուլանում եմ գրել, ընդհանրապես քիչ եմ գրում, մտահղացումներս հիմնականում հետաձգում եմ, հաճախ այնքան, մինչեւ կորցնում են իրենց կարեւորությունը, ուրիշ հեղինակների կարդալու գայթակղությունն ավելի մեծ է, ընթերցելն ավելի հեշտ, քան գրելը: Բայց եթե հաղթահարում եմ ծուլությունս ու նստում գրելու, ուրեմն բացառապես գրելու, սեփական ստեղծագործությունս ընթերցելու հաճույքի համար: Ամեն դեպքում ինձ համար կարեւորը գրելու ընթացքն է, ոչ թե տպագիր արդյունքը: 

- Ձեր «Երկվորյակների արեւը» վեպը չորս տարբերակ է ունեցել: «Ապուշների ուղեւորությունը» անցե՞լ է այդ «ճանապարհը»:

-Ոչ, «Ապուշների ուղեւորությունը» գրել եմ ութ օրում՝ հապճեպ, որպեսզի հասցնեմ մրցանակի ներկայացնել: Մշակել եմ միայն մեկ անգամ՝ հրատարակության հանձնելուց առաջ, վեպը գրելուց յոթ տարի հետո: Եվ յոթ տարի ծուլացել եմ աշխատել այդ վեպի վրա: Պատճառը երեւի դա է, որ այն ավելի արագ է ընթերցվում, քան «Երկվորյակների արեւը», որը գրելիս՝ գրելու, գրավոր խոսքի միջոցով իրականություն ստեղծելու եւ գրավոր խոսքի գեղեցիկ կառուցումների հաճույքն էի ըմբոշխնում: «Ապուշների ուղեւորության» ընթացքում գրեթե չեմ զգացել ինչպես եմ գրում, ինձ համար կարեւորը տեսնելն էր: Գրել եմ արագ-արագ, առանց կանգ առնելու, գրեթե մի շնչով, գրում էի, որ տեսնեմ, թե հետո ինչ եղավ… Եվ եթե հաճույք էի զգում, ոչ թե խելոք, այլ ցնորված թեւավոր մտքեր ձեւակերպելու հաճույքը: Օրինակ՝ միզելու եւ մարդ սպանելու միջեւ ոչ մի տարբերություն չկա. երկուսից հետո էլ թեթեւանում ես:

-Ինչո՞ւ որոշեցիք գրականության միջոցով բարձրացնել հոգեբուժարանների հիվանդների փոխանակման հարցը: Տպավորություն է ստեղծվում, որ վեպը եւ պատերազմի մասին է, եւ պատերազմի մասին չէ:

- Մինչեւ այդ վեպը գրելը պատերազմի մասին վեպ գրելու մտադրություն չեմ էլ ունեցել եւ չեմ կարծում, թե կգրեի, եթե չլիներ այդ մրցանակաբաշխությունը, որի առաջնահերթ պահանջը ներկայացվող գործերի հանդեպ դարասկզբի հայկական իրականության համար արդիական խնդիրներ բարձրացնելն էր: Մտածեցի գրել պատերազմի մասին, որը մեզ համար դեռ բաց վերք էր, բայց գրելու ընթացքում զգացի, որ կտրվում եմ պատերազմի ազգային կոնտեքստից եւ գրում եմ վեպ, որը եւ պատերազմի մասին է ընդհանրապես եւ պատերազմի մասին չէ միայն… Հիմա գոհ եմ, որ առիթ ունեցա արտահայտել այն, ինչ միշտ զգացել ու մտածել եմ պատերազմների վերաբերյալ: Դրանք ինձ համար անհեթեթ ու անհասկանալի իրադարձություններ են եղել, մարդիկ գնում ու մասշտաբներ ստացած մի թյուրիմացության զոհ են դառնում:

Հրաչյա Սարիբեկյանը

Լուսանկարը` անձնական արխիվից

Պատերազմն իմ թեմաներից չէ, եւ պատերազմի մասին գրված ստեղծագործություններ էլ կարդալ առանձնապես չեմ սիրում, եւ եթե կարդացել եմ, մտածել եմ, ես ուրիշ կերպ կգրեի պատերազմի մասին: Կգրեի ոչ թե պաթոսով, ողբերգական, կամ էլ հերոսական վեպ, այլ գռեհիկ ու «սեւ հումորով» համեմված սյուրռեալիստական թրիլլեր, ցույց տալու համար, որ պատերազմն ամենամեծ թյուրիմացությունն է, ամենաիրական աբսուրդը, ամենաանողոք մամլիչ ուժը, որի դեմ մարդն անզոր է, ամենամեծ մասշտաբի ապամարդկային իրադարձությունը, որի ահավորությունը քողարկված է հերոսական կարգախոսների, մարդկային կյանքից թանկ արժեքներ հռչակող գաղափարախոսությունների տակ, որոնցով մարդկանց բաց աչքերով ուղեկցում են «մսաղաց»: Ժամանակին ինձ ցնցել է Մարինետիի միտքը, թե «պատերազմն աշխարհի առողջապահությունն է»: Ուղղակի սոսկում եմ, թե ոնց են բազմապատկվում ու կատարելագործվում մարդուն ժխտող անհոգի երեւույթներն ու մեխանիզմները: Զենքը, ինչպես Սվիֆթն էր ասում՝ «չար հանճարների այդ մտահղացումը»: Միթե սարսափելի չէ, որ մարդ ոչնչացնելու միջոցը օրեցօր ավելի ու ավելի էսթետիկ ու գրավիչ տեսք է ստանում, ինչո՞ւ են սպանելու գործիքը մանուկների համար որպես խաղալիք արտադրում:

-Ինչո՞ւ երկաթուղային վեպ: Կա՞ նման ժանր:

- Անբացատրելի հետաքրքրություն ունեմ երկաթուղիների ու գնացքների հանդեպ եւ անհաղթահարելի ցանկություն անընդհատ երկաթուղային պատմություններ ստեղծել: Իմ շատ ստեղծագործություններում գնացքներ ու երկաթուղիներ կան, ինձ համար կա գրականություն գնացքների եւ գրականություն մնացած այլ բաների մասին: Ինձ համար գնացքների մասին ստեղծագործություններն առանձնանում են այն աստիճան, որ ժանրի իրավասություն ունեն:

Լուսանկարը` Անտարես

Պաշտում եմ գնացքով ուղեւորությունների ու ճամփորդությունների մասին պատմող ստեղծագործությունները եւ ափսոսում եմ, որ դրանք ամբողջ վեպով մեկ չեն ձգվում: Ես էլ որոշեցի գրել այնպիսի վեպ, որն ամբողջությամբ գնացքով ուղեւորության մասին է, մի իսկական «երկաթուղային վեպ»: Բացի այդ պաշտում եմ «վեսթեռնի» ժանրը, ամայի տարածքներով անցնող գնացքների ու նրանց վրա գործած հարձակումների մասին պատմող ֆիլմերն ու վեպերը: Իմ վեպով մի քիչ էլ այդ ժանրին եմ հարգանքի տուրք տվել… Իսկ գնացքը դարձել է պատերազմի խորհրդանիշ՝ եւ իրոք ի՞նչ է պատերազմը, եթե ոչ չվացուցակներից դուրս, չնախատեսված գնացք, որի ուղեւորները չեն հասկանում, թե ուր են տանում իրենց:

-Գրքի բոլոր հատվածներն առանձնանում են գնացքի մասին  բնաբաններով: Կարծիք կա, որ բնաբաններով եք կառուցել վեպը:

- Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչքան դժվար, եթե չասեմ անհնարին կլիներ ընտրել բնաբան եւ այդ բնաբանի շուրջ սեփական եւ այն էլ սյուժեով տեքստ ստեղծել… Նա, ով այդպիսի կարծիք է հայտնել, գերագնահատել է իմ կարողությունները: Իրականում ես ավելի համեստ գործով եմ զբաղված եղել, մի քանի տարի այդ վեպի համար բնաբան եմ հավաքել՝ տարբեր գրքերից քաղելով գնացքների մասին տողեր: Այդ գրքերից մի քանիսը վեպիս առաջին տարբերակը գրելուց հետո են տպագրվել, իսկ Բոհումիլ Հրաբալի սքանչելի գործը՝ «Հատուկ նշանակության գնացքները», ռուսերեն լույս տեսավ անցած տարի, հենց այն ժամանակ, երբ վեպս խմբագրության էր հանձնված: Կարդացի Հրաբալի վեպը եւ կանգ առա մի հատվածի վրա, որ անփոխարինելի բնաբան էր վեպիս մի հատվածի համար, տեքստս ետ խնդրեցի եւ փոխեցի նախկին բնաբանը: Բացի այդ վեպի առաջին տարբերակն ընթերցողները գիտեն, որ մրցանակի ներկայացված տարբերակում բնաբաններ ընդհանրապես չեն եղել, իսկ առաջին ու վերջին տարբերակներն իրարից գրեթե չեն տարբերվում:

-Ի՞նչ եղան Բաքվի եւ Ադրբեջանի մյուս քաղաքների հոգեբուժարանների հայ հիվանդները: Այս հարցադրումը որեւէ պատասխան ունի՞:

-Բոլորն ուզում են պարզել՝ վեպիս մտահղացման համար իրականությանն եմ պարտական, թե երեւակայությանս: Դա չի՞ նշանակում արդյոք, որ ստեղծագործությունը հաջողված է: Չէ՞ որ ընթերցողին տարակուսանքի մեջ գցելն արդեն գրողի հաղթանակի երաշխիքն է: Եղե՞լ է արդյոք նման դեպք, թե ոչ. ինձ համար արդեն էական էլ չէ, բայց ինձ ոչ ոք այլեւս չի կարող համոզել, թե այդպիսի դեպք չի եղել, կամ եղել է այլ կերպ, քան ես եմ նկարագրել:

-Տեղ-տեղ վեպի հերոսների արտահայտած մտքերը ոչ թե անհեթեթ են, այլ անսովոր,տրամաբանված: Եթե առողջ հոգեաշխարհով մարդը կարողանար այդպես  մտածել, հանճարեղ կորակեինք:

-Հանճարեղությունն ու հոգեկան հիվանդությունն էլ իրարից շատ հեռու երեւույթներ չեն: Հաճախ հոգեկան հիվանդությունը հանճարեղություն է մինուս նշանով, ես նաեւ այդ պատճառով եմ ընտրել այնպիսի հերոսներ, որոնք ինձ լիարժեք արտահայտվելու հնարավորություն կտային: Ինձ միշտ հետաքրքրել են հոգեկան հիվանդներն, առհասարակ այնպիսի մարդիկ, որոնց երեւակայությունը սահմաններ չունի, որպեսզի ես էլ իմ կերպարների շնորհիվ կարողանամ արձակել երեւակայությանս սանձերը: Հոգեւորականն ու մանուկը «Երկվորյակների արեւ»-ում, հոգեկան հիվանդները՝ «Ապուշների ուղեւորության» մեջ… Ինձ հետաքրքիր էր, թե ինչի են ընդունակ «ապուշներն» իմ գրչի տակ, թե պատերազմական պայմաններում ինչ արարքների նրանք կդրդեն մարդկանց, որոնք ապուշներ չեն, ադրբեջանցի հրոսակներ են: Ուրեմն, այս վեպի բնույթը մրցանակին ներկայացվող ստեղծագործությունների հանդեպ ներկայացված պահանջների եւ իմ մի շարք հետաքրքրությունների զուգադիպության հենց այսպիսի արդյունք է: Եվ դրա համար էլ տպավորություն է ստեղծվում, որ վեպը միայն պատերազմի մասին չէ, եւ իրոք պատերազմից բացի մի քիչ էլ խորհրդային հիմարանոցի մասին է:

-Ինչո՞ւ է վեպում հոգեբուժարանի փոխարեն օգտագործվում  հիմարանոց ձեւակերպումը:

-Ինձ թվաց, թե արեւմտահայերեն այդ բառն ավելի շատ կհամապատասխանի խորհրդային իրականության ու պատերազմի բնույթին, իսկ ապուշների գիտակցությունը կարող է դառնալ այն հայելին, որի մեջ կերեւա խորհրդային իրականության եւ պատերազմի խեղված կամ իրական պատկերը:

Արմինե Սարգսյան