Հրանտ Մաթեւոսյանը եւ հայկական հեղափոխությունը - Mediamax.am

Հրանտ Մաթեւոսյանը եւ հայկական հեղափոխությունը
8832 դիտում

Հրանտ Մաթեւոսյանը եւ հայկական հեղափոխությունը


Գրքեր ու հեղինակներ կան, որոնք մի քայլ առաջ լինելով իրենց ժամանակից՝ քարտեզագրում ու կանխավ բովանդակություն են տալիս ապագային:

Այսպես, Խորենացու «Հայոց պատմությունը» կանխատեսեց եւ կանխաստեղծեց Բագրատունյաց թագավորությունը: 17-18-րդ դդ. Մխիթարյանների աշխատանքները՝ Չամչյանի «Հայոց պատմությունը», Ինճիճյանի «Աշխարհագրությունը», Ավգերյանի «Հայկազյան բառարանը» կանխորոշեցին նոր հայկական ինքնությունը եւ 19-րդ դարի ազատագրական պայքարը: Րաֆֆու վեպերով, Լեոյի «Հայոց պատմությամբ» կանխավ հիմնադրվեց 1918 թ.-ին հռչակած Հայաստանի Հանրապետությունը:

Երրորդ հանրապետության կանխահիմնադրումը Հրանտ Մաթեւոսյանի երկերում է:
Խոսքը, բնավ, բառացի կանխատեսման մասին չէ: Վերը բերված բոլոր օրինակներում էլ խոսում ենք անուղղակի, հաճախ նույնիսկ հեղինակի կողմից որպես անմիջական նպատակ չգիտակցված, բայց հակասականորեն հենց դրանով ավելի խորքային երեւույթից:

Մաթեւոսյանը երբեք չի գրել անկախ Հայաստանի մասին եւ իր գեղարվեստական գործերում երբեք որեւէ քաղաքական սահմանում չի տվել: Բայց արել է ավելի կարեւոր մի բան, որը կարող ենք կոչել «մետաքաղաքական»՝ ճոռոմ ու արհեստական հնչող, բայց այս դեպքում անհրաժեշտ եզրով: Նկատի ունենք մի բան, որն ավելի լայն ու մեծ է, քան քաղաքականը, բայց որը ոչ միայն ներառնում, այլեւ սահմանում եւ կանխորոշում է քաղաքականը։

Հրանտ Մաթեւոսյանի երկերը պիտի լինեն Հայաստանի ցանկացած ղեկավարի պարտադիր, ամենօրյա ընթերցանությունը, սեղանի գիրքը, որն ընթերցելուց ու վերընթերցելուց կսկսվի Հայաստանը կառուցելու, վերակառուցելու եւ առաջնորդելու ամեն առավոտը: Նրա հերոսների ու երկերի անուններն իսկ տալիս են անհրաժեշտ եզրաբանություն եւ սահմաններ՝ «Մենք ենք, մեր սարերը», «Տերը», Իշխանը…: Սրանց մասին հատ-հատ խոսելու առիթը, հուսանք, դեռ կունենանք։ Իսկ այժմ փոքր ներածականով փորձենք ուրվագծել զրույցի ընդհանուր սահմանները:

Հակաքաղքենիական «հովվերգությունը»

Քաղքենիական ընկալումը Մաթեւոսյանին սահմանում է որպես գյուղագիր: Իր ապրած տարիներին այդպես են նրան դասակարգվել շաբլոն, անշունչ «ռուբրիկացիաներում», եւ այդպես էլ նրան այսօր ընկալում են շատերը: Իրականում որեւէ հեղինակի կամ երկի բովանդակությունը չի համընկնում դրա «ինչի մասին» լինելու հետ: «Ինչի մասին»-ը բովանդակության մակերեսն է, որն անկարեւոր չէ, բայց իրապես հաջողված գործի դեպքում՝ բուն էությունը չէ: Ցանկացած արժեքավոր հեղինակ եւ գործ իր մասնավոր «ինչի մասին»-ով բացահայտում է ընդհանուրը: Մաթեւոսյանն էլ հայկական գյուղի նյութով այլ բան չի բացում, քան համամարդկային եւ ազգային էականը: (Ազգայինի եւ համամարդկայինի փոխհարաբերության բարդ դիալեկտիկայի մեջ այստեղ չենք կարող խորանալ, բայց նշենք, որ դրանք խորքում համընկնում են, իսկ տարբերությունը դրանց մակերեսն է միայն):

Մաթեւոսյանը գյուղագիր չէ նաեւ մեկ այլ՝ ոճաբանական իմաստով: Գյուղագրությունը ավանդաբար կապվում է հովվերգության հետ: Մաթեւոսյանի աշխարհն ամեն ինչ է՝ բացի հովվերգական տրամադրությունից, իդեալականացումից: Անհանգիստ, դրամատիկ՝ ընդհուպ մինչեւ ողբերգական, երբեմն նաեւ՝ տրագիկոմիկ, նյարդային, լարված աշխարհ, որը ոչ միայն հովվերգական չէ, այլեւ դրա ուղիղ հակադիրն է:

Այս ներքին լարվածությունը ոչ թե սոսկ գեղարվեստական հնար է, զարդարանք կամ համեմունք, այլ Մաթեւոսյանի աշխարհի բուն էությունը: Ոչ թե՝ խաղաղություն, այլ՝ հակասություն եւ բախում:

Արտաքուստ կոնֆլիկտը գյուղական ավանդական, քայքայվող միջավայրի եւ դրան դրսից գրոհող, կլանող քաղաքի «առաջադիմության» միջեւ է: Ուրբանիզացիայի մի սովորական պատմություն, մեկը՝ տասնյակներից, որը վերջին 200 տարում վերապրել է աշխարհը: Մասամբ, իհարկե, դա այդպես է:

Բայց այս պատմությունն արժեք չէր ունենա, եթե լիներ սոսկ պարտվածի, նահանջի, խեղճության պատմություն: Թույլը պարտվում է ուժեղին եւ ողբում իր պարտությունը. ի՞նչ մեծ գեղարվեստական արժեք կարող է լինել այստեղ: Նրբությունն այն է, որ Մաթեւոսյանի պարտվողն ամենեւին էլ խեղճ չէ եւ ունի իր ճշմարտությունն ու կռիվը, որն ավելին է, քան պարզապես բարի, բայց միամիտ, «հետամնաց» գյուղացու պայքարն ընդդեմ «կիրթ» քաղաքացու եւ հանուն պապենական նիստուկացի մասին ռոմանտիզացված, ֆոլկլորային պատկերացումների: Այս կռվում կա արժանապատվություն եւ բարձր դիրք, որը կենսունակ է, եւ քաղաքակրթության ու մարդկայինի մասին ունի իր պատկերացումը, իր ունիվերսալիզմը (հիշենք, օրինակ, «Տերը»): Եվ այդ ճշմարտության դեմ, որքան էլ՝ արտաքուստ ուժեղ, հենց քաղաքի՛ց եկող «առաջադիմականն է» բացահայտվում՝ որպես թույլ, անհիմն, ձեւական: «Պարտվողն» այստեղ ավելի ուժեղ է, ավելի հիմնավոր, քան «հաղթողը»: Հեղինակի եւ ընթերցողի համակրանքը հենց «պարտվողի» կողմն է, որովհետեւ նրա մեջ է զգում ուժը եւ դիրքի հիմնավորությունը:

Ի վերջո բացահայտվում է, որ գյուղական «հետամնացության» դեմ իր գրոհով քաղաքը քայքայում է իր իսկ հիմքը, իր սնուցման աղբյուրը, կտրում է ճյուղը, որին նստած է: Գյուղական հիմնահողից միշտ էլ կարող են աճել նորանոր քաղաքներ, նորանոր աշխարհներ: Բայց հակառակը չի լինում: Իր հիմքից կտրված եւ այդ հիմքը գրոհող քաղաքը չունի զրոյից մշակույթ, աշխարհ վերստեղծելու ներուժ: «Մշակույթ» բառի հիմքը հենց հող մշակելն է: Քաղաքակրթության՝ քաղաքի եւ կրթության արմատները, հողը, սնող ուժը մշակույթն է: Քաղաքակրթությունը՝ քաղաքը, պետք է լինի մշակույթի՝ հիմնահողի խտացումը, պետք է իր բնիկ հիմնահողը բարձրացնի, վերածի կրթության՝ գիտելիքի, վարքի, քաղաքականության: Եվ գյուղին վերադարձնի այն, ինչ ստացել է նրանից, բայց ավելի բարձրացված, իմաստավորված եւ վերամշակված:

Բայց հայկական Քաղաքն այդպիսին չէ: Նա ոչ թե վերցնում է իր հողից, իր գյուղից եւ հղկելով, բարձրացնելով՝ վերադարձնում, այլ իմաստներ փոխառնելով դրսից ու առանց իսկ յուրացնելու դրանք՝ պարտադրում է հողին: Նա դրսակենտրոն է, եւ սեփական հիմքի նկատմամբ խաղում է Նայողի, վերահսկողի, դրսի ճշմարտության եւ իշխանության ներկայացուցչի դեր: Նա անհող է, անարմատ: Կլանող է, քայքայող եւ բռնապետ:

Մաթեւոսյանն ընդդեմ երեւանակենտրոն Հայաստանի

Այստեղ է, որ բացահայտվում է Հրանտ Մաթեւոսյանի սկզբունքային հակադրությունը հայ մտավորականության, ա՛ռհասարակ՝ հայ վերնախավերի հիմնահոս մտածողության հետ:

Մաթեւոսյանի ստեղծագործության առանցքն ուղղված է երեւանակենտրոն Հայաստանի դեմ: Խնդիրների խնդիր, որն արդիական էր արդեն այն ժամանակ, երբ գրում էր հեղինակը, եւ որն է՛լ ավելի արդիական է այսօր: Ո՞րն է այդ խնդիրը։

Դա նախ, իհարկե, ժողովրդագրության եւ աշխարհագրության հարցն է: Հայաստանը մեծ գլխով ու լղարիկ մարմնով «հրեշիկ» է, ուր բնակչության մեծ մասը կենտրոնացած է մայրաքաղաքում ու դրա շրջակայքում, եւ ուր մայրաքաղաքը տասնամյակներ շարունակ կլանում է մնացած երկրի բոլոր կարող, կենսական ուժերը: Իհարկե, սա միայն հայաստանյան խնդիր չէ, բայց մեզանում առավել շեշտված է մեր փոքր տարածքի, այլ քաղաքային կենտրոնների թուլության պատճառով: Բայց հարցը սրանով չի ավարտվում։

Երեւանակենտրոնությունը նաեւ մտածողության խնդիր է, եւ սա այն առումն է, որն անմիջապես առնչվում է Մաթեւոսյանական քննադատության հետ: Երեւանը պիտի լիներ Հայաստանի կենտրոնը, այսինքն՝ հավասարակշռողը, միավորողը։ Բայց փոխարենը քայքայում է հայաստանյան բնական բազմազանությունը, հյուծում եւ թուլացնում է Հայաստանի մարմինը, որի գլուխն է: Այն պետք է լիներ մի աստեղային համակարգի կենտրոն, որի ձգողականության ուժն իր շուրջ կհավաքեր այլ աստղեր, մոլորակներ եւ արբանյակներ, բայց չէր դառնա բոլորին խժռող, կլանող ուժ: Փոխարենը Երեւանը էքսցենտրիկ՝ դրսակենտրոն մտածողության վերնախավերի բուծման եւ պահպանման օջախ է: Երեւանի հիմնական խնդիրն օտարումն է, անհարազատացումը սեփական կենսաշխարհից: Նա գլուխ է, որը կառավարում է սեփական մարմինն այնպես, կարծես վերջինս օտար տարածք է, որը չունի սեփական կյանք, ուստի կենսականը պետք է ներարկվի դրսից:

Երեւանը գաղութահայ կենտրոն

Հայկական վերնախավերի դրսակենտրոն էությունը, որը ժառանգվել է գաղութահայ կենտրոններից՝ Թիֆլիսից, Պոլսից, վերանալու փոխարեն՝ բուն դրեց եւ ամրապնդվեց Երեւանում: Երեւանն ինքը Հայաստանի հանդեպ դարձավ մի Թիֆլիս, որը որպես դրսի կենտրոն՝ պիտի գլխավորեր այն: Եվ միայն ժամանակ առ ժամանակ այս գաղութային միտումը մեղմվեց Երեւանին բնորոշ հրապարակային զանգվածային շարժումներով, որոնց ազդեցությամբ Երեւանը պարբերաբար մոտենում է իր բնական հայաստանակենտրոն դերին: Բայց նոր ալիքի ամեն թուլացմամբ՝ կրկին վերադառնում եւ նույնիսկ ամրանում է հին՝ գաղութային միտումը:

Գաղութային հայացքի եւ դիրքի տեսակետից Հայաստանը մի դատարկ, ինքն իրենով ճշմարտություն եւ իմաստ չպարունակող տարածք է, որի ժողովուրդը կենտրոնից քաղաքակրթման ենթակա բնիկներն ու վայրենիներն են: Կարեւոր չէ՝ խոսքը «բարի», թե «չար» վայրենիների մասին է։ Կարեւոր է, որ այդ հայացքը ճշգրտորեն կրկնում է ցանկացած գաղութարարի հայացքի կառուցվածքը՝ «սպիտակ մարդու» դիրքը գաղութացվող «վայրի» տարածքի նկատմամբ: Դա այդպես է նույնիսկ երբ խոսում են ժողովրդի մասին, ժողովրդավարության անունից եւ այլն: Թե ինչու՞ գաղութային հայացքը պահպանվեց եւ նույնիսկ ամրապնդվեց՝ չնայած նրան, որ հայ վերնախավերը գաղութահայ կենտրոններից տեղափոխվեցին Երեւան, առանձին թեմա է:

Մաթեւոսյանի հեղափոխությունը

Այս դիրքին է ուղղված Մաթեւոսյանի ընդդիմությունը, ի վերջո՝ նաեւ դիմադրության կոչը («Տերը»): Այստեղ է Հրանտ Մաթեւոսյանը, որի ոճին կարծես ծայրահեղ հակադիր է հեղափոխականությունը, դառնում հեղափոխական: Դա որոշ չափով հարակարծ (պարադոքսալ) հեղափոխականություն է: Մաթեւոսյանի դիրքը հեղափոխական է՝ որպես հակադրություն հայաստանյան վերնախավի հիմնական միտմանը: Նրա երկերում հայ ժողովուրդը եւ Հայաստանը ոչ թե բնիկներ են՝ բարի կամ չար, այլ սուբյեկտներ, որոնք օժտված են սեփական կամքով եւ իմաստնությամբ, որոնք ունեն սեփական արժեքներ եւ կամք, որոնք գուցե եւ պարտվում են, նահանջում Քաղաքի առջեւ, բայց ունեն ներուժ՝ պայքարելու, գործելու, մտածելու: Կա ավելին. Մաթեւոսյանի երկերը Քաղաքին ուղղված զգուշացում են, որ սեփական բնահողն ավերելով՝ այն հասնելու է ոչ թե հաղթանակի, այլ կործանման։

Մաթեւոսյանը հեղափոխական է ոչ միայն հակադրմամբ, այլեւ ավելի խորքային իմաստով: «Հեղափոխություն» բառի լատինաբան համարժեքը՝ revolutio-ն, բառացի նշանակում է «վերադարձ»: Թվում է՝ չկա ավելի հակադիր իմաստային դաշտ, քան վերադարձն ու հեղափոխությունը: Մինչդեռ կա մի նուրբ ու կարեւոր կապ, որն այդ թվացյալ հականիշները գրեթե հոմանիշ է դարձնում: Վերադարձը վերանորոգումն է, որը հնարավոր է ակունքներին, հողին, հիմքին մոտենալու, դեպի դրանք դառնալու ճանապարհին: Ցանկացած ընթացք ունի իր կենսունակությունը կորցնելու եւ ձեւականության, ի վերջո՝ ճահճի վերածվելու վտանգ: Դրա համար քաղաքական փոփոխություն նշանակող «revolutio» բառը նշանակում է վերադարձ։

Դրսակենտրոն հայացքը նիհիլիստական է, քանի որ նորոգումը տեսնում է դրսից բերված իմաստներով ու կաղապարներով, որոնք պետք է պարտադրվեն երկրին ու ժողովրդին, որոնք իրենց հերթին դատարկ տեղանք են, անձեւ քաոս՝ զուրկ սեփական բովանդակությունից։ Հեղափոխությունը՝ որպես վերադարձ, հակադրված է նիհիլիստական այս գաղափարաբանությանը, քանի որ վերանորոգմամբ հաստատում է նորոգվողի լինելիությունը, կենսականությունը, արժեքը: Եվ հենվում է հե՛նց այդ արժեքի վրա։ Նա ինքնակենտրոն է: Եվ նոր Քաղաքը հիմնում է սեփական հողում:

1985 թ.-ին հրատարակված «Երկերի» երկհատորյակի «Երկու խոսք ընթերցողին» կարճ ներածականում Մաթեւոսյանը տալիս է այդպիսի նորի հիմնադրման հարացույցը: Բավական է կարդալ այդ տեքստը՝ հասկանալու համար ամբողջ Մաթեւոսյանին: Մաթեւոսյանի այս կարճ պատումի մեջ երկու գյուղացի՝ իր նախնիները, մարդ ու կին, լքված գյուղատեղիում հիմնում են նոր գյուղ: Նրանք բացարձակ մենակ են, ամեն բան անում են սեփական ուժերով: Բայց իբրեւ օգնական ունեն մի կողմից՝ սեփական փորձը, որն անհատական լինելով՝ միաժամանակ մշակույթի դարավոր ավանդույթն է, մյուս կողմից՝ լքված գյուղատեղիում նախկին բնակիչներից մնացած նշանները: «....խաչքարի իրենց հայ-քրիստոնյայի նախշուն կնիքից զատ հները ոչինչ չեն թողել գալիք ահնիձորցիներին, եւ սրանց առաջնեկն էլ իր պապերի Հաղպատից ոչինչ չի բերել իր հետ - մի զույգ ձեռք, մի ընկեր կին, անունը դնենք Նանի, ու մի հայոց լեզու»: Ուրեմն, մի խաչքար՝ մի կողմից, եւ մի զույգ ձեռք, մի ընկեր կին ու մի հայոց լեզու՝ մյուս կողմից: Սրանք են հիմքերի հիմքը, որով հնարավոր է լինում կառուցել նոր հայկական գյուղը: Որպեսզի պարզ լինի, որ խոսքը սոսկ գյուղի մասին չէ՝ «Ահա այդ երկիրը, մեր նահապետների կապած այդ տապանը հարյուր հիսուն տարի տարուբերվեց կյանքի մակերեւույթին»: Այսինքն՝ գյուղն այստեղ ոչ միայն ուղիղ իմաստ ունի, այլեւ նշանակում է երկիր, նույնիսկ՝ տապան, երկրից էլ ավելին՝ աշխարհ: Եվ՝ «ապա աշխարհը մտավ կեցության նոր ոլորտ, եւ այդ գյուղը՝ այդ տապանը՝ մարդկության ու մարդկայնության այդ դարավոր կացարանը մեր զարմացած աչքերի առջեւ քայքայվեց ու խորտակվեց եւ կամ կերպափոխվեց, չգիտեմ»: Քայքայվեց կամ կերպափոխվեց. հեղինակն ընտրությունը, կարծես, թողնում է ընթերցողին, բայց իրական կողմնորոշումը պարզ է: Որքան էլ մեղմ՝ նա սրանով արմատական հակադրության, ընդդիմության մեջ է մտնում հայ մտավորականության՝ «պրոգրեսի» կրոնի հետ, որը քայքայումը համարում է դրական կերպափոխում: Ձեւակերպված ընդամենը նուրբ «չգիտեմ»-ով՝ սա պետք է համարել հայ գրականության առավել արմատական, առավել հեղափոխական հայտարարությունը, որը գլխիվայր շուռ է տալիս ողջ գնահատման համակարգը, որ ցայսօր տիրապետող է մեզանում: Առանց ուղիղ հակադրության մեջ մտնելու՝ ընդամենը «չիմանալով», Մաթեւոսյանն ավելի շեշտակի հարված է հասցնում՝ գրեթե ծաղրում է գերիշխող հայացքները: Որպես հմուտ պարտիզան, միայնակ կռվող՝ նա, իհարկե, գիտի անուղղակի դիմադրության արժեքն ու հմայքը:

Մաթեւոսյանը դեմ չէ Քաղաքին եւ Քաղաքակրթությանը: Ճիշտ հակառակը: Բայց ուզում է, որ հայկական Քաղաքը՝ քաղաքակրթությունը, քաղաքականությունը, քաղաքացիականը կառուցվի այն միակ կենսունակ հիմքով, որ կարող է ունենալ՝ հայկական հողի, հայկական մշակույթի հենքով: Լքված գյուղատեղին Հայաստանն է: Նոր հիմնադրվող գյուղը նույնպես Հայաստանն է՝ իր գյուղերով ու քաղաքներով. Հայոց աշխարհն է՝ Տապանը: Լքված գյուղատեղիում նորի հիմնումը՝ Վերադարձն ու Նորոգումն է՝ «revolutio»-ն, հեղափոխությունը: Հայկական հեղափոխությունը:

Հրանտ Տէր-Աբրահամեանը վերլուծաբան եւ հրապարակախոս է:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին:

Կարծիքներ

Հարգելի այցելուներ, այստեղ դուք կարող եք տեղադրել ձեր կարծիքը տվյալ նյութի վերաբերյալ` օգտագործելուվ Facebook-ի ձեր account-ը: Խնդրում ենք լինել կոռեկտ եւ հետեւել մեր պարզ կանոներին. արգելվում է տեղադրել թեմային չվերաբերող մեկնաբանություններ, գովազդային նյութեր, վիրավորանքներ եւ հայհոյանքներ: Խմբագրությունն իրավունք է վերապահում ջնջել մեկնաբանությունները` նշված կանոնները խախտելու դեպքում:




Մեր ընտրանին