Գրիգոր Պըլտյան. Գրողն ան է, որ կմոռցնե անհատը - Mediamax.am

Գրիգոր Պըլտյան. Գրողն ան է, որ կմոռցնե անհատը
2362 դիտում

Գրիգոր Պըլտյան. Գրողն ան է, որ կմոռցնե անհատը


Գրիգոր Պըլտյան՝ 1945-ին Բեյրութում ծնված ու Ֆրանսիայում բնակվող հայ բանաստեղծ, արձակագիր և գրականագետ։ Պարզապես հրաշալի հայ, նրա հետ ինձ ծանոթացրել էր Հրանտ Մաթևոսյանը՝ Գրողների միությունում: Խոսակցությունը ստացվեց ու ծավալվեց այնքան, որ ես նրան առաջարկեցի հարցազրույց: Համաձայնեց: Հարցազրույցը տպագրվեց «Երկիր Նաիրիի» 1995-ի մայիսի 5-ի համարում «Երևանում ծաղկում է եղրևանին» վերնագրով:

***

Նա ապրում է քաղաքում, որ Էռնեստ Հեմինգուեյի թեթև ձեռքով հռչակվել է տոն, որ միշտ քեզ հետ է: Անշուշտ, ամերիկացու համար Ֆրանսիայի մայրաքաղաքը պիտի տոն լիներ… Բայց Փարիզը տոն է նաև այն հայի համար, որ սիրում է Փարիզն ավելի քան Երևանը ու չի վախենում այդ ասել ինձ՝ երևանցուս: Նա մարդ է, որ չի վախենում ասել ՙԱյո՚ և ասել ՙՈչ՚: Մարդ է, որ ուժ ունի իրերն անվանել իրենց անուններով, արժեքավորել այսօրն ըստ արժանվույն, որովհետև նա վաղը չի ցանկանում կեղծ արժեքներ ունենալ և երկրպագել դատարկ կուռքերին Եվ ուրեմն նա ուժեղ մարդ է, որ աշխարհում ապրում է իր օրենքներով: Ներկայացնում եմ՝ փարիզաբնակ գրականագետ, փիլիսոփա, բանաստեղծ Գրիգոր Պըլտյան:

-Ըստ Ձեզ՝ ո՞վ եք Դուք:

-Հայ մը: Ծնած եմ Բեյրութ, 1945-ին, ուսումս առած եմ Նշան Փալանճյան ճեմարան, այսինքն՝ Լևոն Շանթի ու Նիկոլ Աղբալյանի հիմնած ճեմարանում: Տարի մը ուսանած եմ Սիմոն Վրացյանին: 1967-ին մեկնած եմ Փարիզ՝ փիլիսոփայություն ուսանելու համար: Այնտեղ դոկտորական թեզ պաշտպանեցի 73-ին, նույն ատեն հայագիտությամբ զբաղվել եմ Փարիզի արևելյան լեզուների ինստիտուտին մեջ: Անկե վերջ 1987-ին եղա Լիոնի աստվածաբանական ամբիոնի բաժնի վարիչը, մինչ այդ Փարիզի արևելյան լեզուների ինստիտուտի մեջ գրականության դասախոս էի: Զուգահեռ ունեմ երկրորդ կյանքը մը՝ գրական, սկսած եմ գրել 1963-են, աշխատակցած եմ սփյուռքի գրեթե բոլոր հանդեսներուն:

-Ի՞նչ է սփյուռք հասկացությունն այսօր:

-Ի՞նչ է սփյուռքը: Նախ՝ սփռում՝ հավաքականության մը սփռումը և անոր հարաբերությունը օտարի հետ՝ ինքը իբրև օտար և աշխարհը իբրև օտար: Սփյուռքը էապես օտարի հետ հարաբերություն է, ասիկա զանազան փուլերե կանցնի մեր պատմության մեջ ու ըստ գաղութներու: Արևելյան գաղութները, Միջին Արևելքին մեջ, հավաքական որոշ կյանք մը կա, ատոր համար դուրսին հետ հարաբերությունը որոշ չափով գոյություն չունի, ամբողջական կերպով կարելի չէ փակ միջավայրի մեջ ապրել, բայց անոնք որոշ չափով պահպանված միջավայրի մեջ կապրին:

-Դուք այդ կտրվածությունը չե՞ք կապում կրոնի հետ, այլադավան ժողովրդի հետ ապրելու հանգամանքին:

-Ոչ, ոչ: Պարզապես Լիբանանի կամ Սուրիո մեջ փոքրամասնությունները կհատկանշվին իրենց հավաքականության մեջ, ամեն մեկն ունի իր կառուցվածքը, որու մեջ զանազան կրոնքի պատկանող փոքրամասնությունները կրնան իրար հետ ապրիլ: Որոշ չափով կրոնքը գլխավորն է: Իսկ արևմտյան սփյուռքի մեջ հարցը բոլորովին տարբեր է՝ այդ հավաքական կյանքը գրեթե անհնար է: Օրինակ, Ֆրանսայի մեջ մանավանդ սկզբնական տարիներուն, անկե վերջը որչափ հայերը արմատացած են, հարստացած են, այնքան ցրումի ձգտումը հառաջացած է: Սակայն մինչև 1965-ը՝ եղեռնի 50-ամյակը, հավաքական կյանքի որոշ ճիգ մը կար, անկե վերջը ցրումը ավելի զորավոր էր: Շատ ավելի զորավոր է օտարի հետ հարաբերությունը, ուր տնտեսությունը զորավոր կերպով ներկա է մարդոց գիտակցության մեջ:

-Ովքե՞ր են այսօր ֆրանսահայ գրողները, նկատի ունեմ երևույթը և ուրվագիծը:

-Ֆրանսահայ գրողները ժամանակին բազմաթիվ էին, հիսունին չափ կհաշվեին և գոյություն ուներ ֆրանսահայ գրողներու ընկերակցությունը, որու մասին աշխատություն մը գրած եմ: Այսօր ալ կա ֆրանսահայ գրողներու ընկերակցությունը, կրնանք թվարկիլ տասնյակ անուններ՝ արձակագիր, բանաստեղծ, գրաքննադատ: Երկու տարի առաջ անոնք կհրատարակեին «Կայք» անունով ամսագիր մը: Ներկա վիճակը շատ փայլուն չէ, գրական թերթ մը չի կա ամբողջ սփյուռքին մեջ:

-Քաղաքակա՞ն պատճառներով, տնտեսակա՞ն, թե՞ գրական թուլության:

-Պարզապես նվազած է հայ գրողներու թիվը, ինչպես ըսի, ժամանակին 50 գրող կար, այսօր ԳՄ անդամները կրնան 30 ըլլալ, բայց իսկական գրողը 5-6, առավելագույնը 10 կրնանք հաշվիլ:



-Զարգացման ի՞նչ միտումներ ունի ֆրանսահայ գրականությունը:

-Հիմա բավական դժվար է ընդհանուր նկարագրություն մը ընելը: Կհիշեմ, որ առաջին սերունդը՝ 72-85-ին վերջացավ, այն սերունդը, որին մաս կկազմեին Սարաֆյանը, Շահնուրը, Որբունին, Նշան Պեշիկթաշլյանը, որ կուգային Պոլսեն և ուրեմն երկրորդ սերունդը Ֆրանսա ծնած չէր, ան կուգար Միջին Արևելքեն: Հետևաբար, ֆրանսահայ գաղութը ինքը հայ գրող չարտադրեր, հայերենով գրող: Ես նկատի չունեմ օտարագիրները, իմ հասկցած ձևով՝ անոնք չեն պատկանիր սփյուռքի գրականության: Անոնք կպատկանին ուրիշ գրականության մը, որու ուսումնասիրությունը իմ մասնագիտությունը չէ: Ներկա կացությունը շատ փայլուն չէ: Կրնանք ըսել, որ ամեն տարին կամ երկու տարին մեկ այդ գրողները գիրք մը կտպեն, վեպ, բանաստեղծական հատոր, գրական-քննադատական գործ: Ամենե հատկանշականը, կխորհիմ, որ գրական քննադատության զարգացումն է Ֆրանսայի մեջ: Ամենեն կարևոր երևույթներեն մեկը պիտի մնա նոր գրական քննադատությունը Ֆրանսայի մեջ 70-ականներե վերջ՝ գիրքեր, հոդվածներ, դասախոսություններ: Իմ սերունդիս մարդկանցից նկատի ունեմ Մարկ Նշանյանի աշխատանքները, որոնց մեկ կարևոր մասը ՙԿամ՚ հանդեսին մեջ տպվեցան, ես ալ գրական քննադատության երեք հատոր ունիմ: Գրական քննադատությունը Ֆրանսայի մեջ շատ զարգացած է:

-Գրականություն և քաղաքականություն՝ այս երկու երևույթների Ձեր ըմբռնումը:

-Քաղաքականության հետ կապված մենք միշտ էլ հարց ունինք, հատկապես երբ շատ զորավոր էին կուսակցությունները, որ ունեին իրենց պաշտոնյա գրողները, որոնք կվճարվեին, անոնք Միջին Արևելքին մեջ ուսուցիչ ալ էին՝ գրող, ուսուցիչ, կուսակցական՝ այս երեք միացյալ պաշտոնները գրողներն իրենց գրականության մեջ անազատ կդարձնեին ոչ միայն թեմատիկայով, այլև մոտեցմամբ ու գաղափարներու արտահայտությամբ:  Հետևաբար, միջինարևելյան գրականությունը մենք կնկատենք գաղափարախոսական բովանդակությամբ գրականություն, որը իբրև թե կմիտի հայապահպանումի, որը ունի հայրենիքի իր ըմբռնումը, սփյուռքի մեջ ապրելու ըմբռնումը: Ատիկա ընդհանուր ձևով մենք Ֆրանսայի մեջ կկոչենք գաղափարաբանական համակարգ: Այդ համակարգը շատ զորավոր ներկա է այդ այդ գրողներուն մեջ: Ասիկա ունի իր ճնշումը գրողներու վրա, այսինքն՝ ազատությունը սահմանափակող երևույթ մըն է, չեմ խորհիր, որ որևէ մեկ գրող սանձարձակ ազատություն մը կրնա ունենալ, սակայն մեր իրականության մեջ այդ գաղափարականը կբանի մեր թերթերուն մեջ, որ որոշ չափով գրաքննություն կընեն, կուսակցություններու պատկանող թերթերը կգրաքննեն անուղղակի կերպով, որոշ նյութեր կարելի չէ տպել… Ատոր պատճառով սփյուռքի գրականությունը հակառակ անոր, որ չկա գրաքննություն իմաստով, ունի իր ներքին գրական-քննադատական ազդակները:

-Հնարավո՞ր է, որ որևէ գրականություն այդ ազդակները չունենա:

-Անշուշտ, ըսի, որ գրաքննություն մը սահմաններ ունի, բացարձակ ազատության ու ամբողջական գրաքննության միջև զանազան մակարդակներ կան: Մեր գրողները դեռ 1914-ին (Զարյանը, Օշականը, Վարուժանը) կպնդեին, որ գրականությունը պետք է փրկել քաղաքականությունից: «Մեհյանի» կարգախոսները մեր գլխավոր մտահոգություններն են եղած: Գրականությունը և քաղաքականությունը տարբեր են:

-Ճշտենք՝ ո՞րն է գրականության քաղաքականությունը:

-Գրականության քաղաքականությունը գրականությունն է: Գրականությունը ուրիշ ոչ մեկ բանին պետք է ծառայի:

-Արվեստը՝ արվեստի համա՞ր:

-Ոչ: Գրականությունը ինքն է, որ պրոբլեմներ կդնե և անոնց լուծումը չսպասեր քաղաքագետներեն: Գրականությունը ունի իրականության մոտենալու իր կերպը՝ պատկերը տալու ու զայն բացատրելու, բայց երբեք լուծումներ առաջարկելու, այսինքն՝ իր ընթերցողներուն պարտադրելու որոշ մտքեր: Գրականությունը հարցադրումներ ստեղծելու միջոց է կամ նպատակ մը, բայց երբեք բանի մը ծառայելու գործիք չէ:

-Ո՞վ է, Ձեր կարծիքով, 20-րդ դարավերջի հայը:

-Շատ բարդ հարց է: Չեմ գիտեր: Թերևս ինքզինքը փնտրող մեկը, որոշ չափով մեկ ոտքը իրականության մեջ, մեկը՝ դուրսը, դեպի աշխարհը պարզած, ինչպես Նարեկացին կըսե՝ երկու արարներ, որոնցից մեկը ներսն է, մեկը՝ դուրսն է: Հետո՝ միտք մը, որ կուզե վերջապես ինքզինքը իրագործել, իր զորությունները, իր չիրականացած ցանկություններու մեկ մասը վերջապես իրագործել:

-Այսինքն՝ մարդ, որ ավելի գործնակա՞ն է դարձել:

-Զանազան տեսակի հայեր կան:

-Քննադատի Ձեր ըմբռնումը, ո՞րն եք համարում առաջնահերթ առաքելությունը:

-Ազատությունը և անաչառությունը:  Ճշգրտությունը: Իր ըսածներուն հանդեպ պատասխանատվության զգացումը, մեկը, որ անկախ է, ազատ է հասարակության ընդհանուր չափանիշներե, երբ չի ենթարկվիր հասարակության չափանիշներուն և կարող է ասել՝ ոչ:

-Ես կարծում եմ, որ քննադատը կարող է լինել երկու տիպի՝ մարդ, որ անաչառ արձանագրում է, համադրում, ասում իր «այոն» ու իր «ոչը» ու այդ կետում կանգ է առնում, և մարդ, որ այդ ամենն արձանագրելուց ու ամրագրելուց հետո անում է իր քայլը դեպի այն աշխարհը, ուր ոչ ոք չի եղել: Դուք ո՞ր տիպն եք նախընտրում:

-Քննադատը բարդ պրոցես մըն է: Քննադատը իր մասնագիտական իմաստով մեկն է, որ պիտի լավ իմանա առասպելաբանություն ու իր վերաբերմունքը պիտի ունենա առասպելաբանության նկատմամբ, մյուս կողմե պիտի հասկանա, որ ավանդությունը ժամանակակից է, այսինքն՝ պիտի ենթարկվի ներկային օրենքին: Քննադատը ան չէ, որ վարք սրբոցներ կգրե. այսինքն՝ մենք պաշտում ենք Նարեկացիին ու պիտի բոլորս ալ նույն ձևով հասկանանք, այդ չէ, այլ մեկը, որ պիտի ըսե, թե Նարեկացին ու Խորենացին ոչ թե ինչ կնշանակեն, այլ ինչ կրնան բերել 20-րդ դարի մարդուն: Անցյալի վերաքննության, ժամանակային առնչման: Անշուշտ, պիտի քննադատը դիտե ժամանակակից կյանքը, հասկանա ու արվեստի գործերուն մեջեն գտնե իրեն մոտը, ճիշտը, ազատության իր ըմբռնումին, նորության, յուրահատկության ըմբռնումին հարազատը… Արվեստը առանց նորության ու յուրահատկության արվեստ չէ:

-Ձեր կարծիքով՝ ինչպիսի՞ն է այսօրվա հայ գրականությունը՝ համաշխարհային գրականության կտրվածքով:

-Մեր գրականության հայաստանյան թևը շատ մեծ պորբելմներ ունի: Բոլորովին ազատ չեմ կրնա խոսիլ այս մասին: Չարենցի մահեն անդին, սովետահայ գրականությունը (այս հինգ տարվան մեջ դեռ չունինք գրականություն) ենթարկվեցավ խոշտանգումի, ազատության կաշկանդումին: Առանց ազատության արվեստը հնարավոր չէ: Ես չեմ կրնա մեղադրիլ ոչ մեկ հայ գրողի, որ չկրցավ տալ ինչ որ ուներ իր մեջ: Հնարավոր էր, թերևս, ավելին ընել, բայց չըրին, չկրցան: Մյուս կողմե, կխորհիմ, որ մեր գրողներու մեծ մասը հաշտ էր իրավակարգին հետ, քանի որ ազատության տարիներին իրենց դարակներեն չհանեցին այն գիրքերը, որ պիտի գրած ըլլային ու դարակներուն պահ տված…

-Ռուսները, օրինակ, բազմաթիվ գրքեր լույսաշխարհ հանեցին:

-Ռուսները՝ այո, հայերը չըրին: Ատիկա ըսել է, որ հայ գրողը շատ հանգիստ սիրող գրող մըն է: Դուրսեն այսպես դիտելը, գիտեմ, որ հեշտ է, բայց ստիպված եմ ընդունիլ իրողությունը, ի վերջո, ես չեմ դատիր, չեմ դատապարտիր: Հարկավ, եղան գրողներ, որոնք փորձեցին ու հաջողեցին ելնել կաղապարներե, շատ սիրելի են Պարույր Սևակը, Հրանտ Մաթևոսյանը, 1960-ականների բանաստեղծները: Ըրին որոշ աշխատանք, խոստովանիմ, որ բացառած մի քանի գործեր, մնացածը, կներեք, եթե ըսեմ, որ գավառական գրականություն է: Ըսել կուզեմ՝ գավառական մտայնությամբ գրված: Ատիկա ունի իր պատճառները: Խորհրդային շրջանին Հայաստանը կկազմեր կայսրության մը ծայրագավառը, ուրեմն աշխարհին հանդեպ բաց չէր: Կկատարվեին թարգմանություններ, որ որևէ մեկ հետևանք չունեին:

-Ձեր կարծիքով՝ ո՞վ է այսօր գրականության հերոսը:

-Ես կուզեի, որ գրականության հերոսը ըլլար ամենեն առաջ գրողն ինքը: Որովհետև եթե գրողը ինքը անհատ մը չէ, անձ մը է, որու մեջեն կանցնին ուրիշ ձայներ, այսինքն՝ ինքը ինքը չէ, ինքը ձայն կուտա, ինքը կխոսեցնե, իր գրչի մեջեն ուրիշները կխոսին: Այն գրողը, որ կխոսի միայն իր ցավերու, տառապանքներու մասին, տակավին չէ հասած իսկական գրողի մակարդակին: Ժամանակին Մեծարենցը կըսեր ՙանանձնական գրականություն՚: Իսկական գրողը այդ անանձնականն է, որ կհաջողի մոռացնել ինքզինքը ու իր մեջեն ընթացք տալ ուրիշներու կյանքին: Գրականությունը ուրիշներու խնդիր է, նույն ատեն ըլլալով անհատական: Պարադո՞քս է: Եթե ես իմ տխրություններս, ուրախություններս երգեմ, շահեկանություն մը չիկա, երբ որ Պետրոս Դուրյան կերգե իր մահը, իր ցավը, իր ըմբոստությունը, միայն իր ցավը չէ, այդ տեսակի մարդոց՝ վաղահաս մեռնողներու, ցավն է, մեռնելուն ցավը և ապրելուն կարոտը, որ համամարդկային է: Գրողն ան է, որ կմոռցնե անհատը:



-Հարցս մի քիչ մասնավորեցնեմ՝ առաջ կային դրական հերոսներ, հետո բացասական հերոսներն էին գերիշխում, հիմա ո՞վ է գրականության հերոսը: Ինչպիսի՞ մարդը:

-Դժբախտաբար, իրականությունը շատ ավելի բարդ է, քան սխեմաները: Խորքին մեջ դրսեն դրված սխեմաներ են: Մեր իրականությունը շատ բարդ է, որպեսզի կրնանք մեկ ուղղության բերել: Ներկայիս վեպերը մեծ հերոսներ չեն տալիս, կրնանք ըսել՝ մանր հերոսներ են: Հերոս գոյություն չունի այլևս, այլ կան անձնավորություններ, որոնք այլևս կերպար ըլլալ չեն կարող:

-Ուզու՞մ եք Կաֆկայի «Դղյակի» հողաչափ Կ-ին հիշել:

-Կաֆկային, Ջոյսին: «Հերոսները» այլևս լինելիության մեջ կերպարներ չեն դառնում:

-Կարծում եք՝ մեղավորը ժամանա՞կն է:

-Անշուշտ, մեր ժամանակի մեջ մարդը սկսած է բացակայիլ: Միշել Ֆուկոն գիրք մը ունի, ուր կհայտարարե, որ մարդը չի կա, մարդը բեմեն հեռացած է: Ներկայիս կա փնտրտուքը նոր մարդու: Հաճախ ժամանակակից վեպի գլխավոր հերոսը ՙես՚ մըն է, որը հերոս մը չէ:

-Ձեր վերաբերմունքը անակնկալին:

-Ես կսիրեմ միշտ անակնկալի մեջ ըլլալ, կսիրեմ, որ գրողը զարմացնե: Անակնկալը հիմնովին կփոխե համակարգը, եթե համակարգը չխախտվի, նոր բան չըլլար:

-Իսկ մահից չե՞ք վախենում:

-Օ, մահը կյանքի մաս կազմող երևույթ մըն է: Պիտի ուզեի երկար ապրիլ, բայց պահելով ամբողջ գիտակցությունս:

-Ձեր սիրած թիվը:

-13:

-Իսկ բա՞ռը:

-Ամենեն սիրածս բառը՝ լեզու:

-Գու՞յնը:

-Օ, հրաշալի հարցում՝ ճերմակը:

-Ե՞րգը:

-Կոմիտաս, «Գարուն ա»:

-Դուք Աստծուն հավատու՞մ եք:

-Մութ կետ մըն է: Պարապ մըն է, որ կարտոնե իմ շնչելս:

-Այդ դեպքում՝ ինչու՞ պարապ, արարիչ է:

-Պարապը գերագույն տեղն է, ուր էությունը կա, ուր պիտի քու տեղդ ունենաս:

-Ի՞նչ է Ձեզ համար Երևանը:

-Քաղաք, ուր չեմ կրնար ապրիլ:

-Ինչու՞:

-Առաջին անգամ հոս զգացած եմ, որ իմ վայրս ուրիշ տեղ է:

-Չե՞ք կարոտում Երևանին, քաղաքի հոտը, գույնը, համը հեռվում չե՞ք հիշելու:

-Բարեկամներիս կկարոտեմ: Երևանը չեմ զգում: Փարիզի համը կզգամ: Երևանը լավ չեմ տեսներ, խորքին մեջ Երևանը չեմ սիրեր, որովհետև հոս չեմ սիրահարած, թերևս:

-Ձեր օրն ինչո՞վ է սկսվում:

-Սուրճով:

-Իսկ ինչո՞վ է ավարտվում:

-Ընթերցումով:

-Ո՞վ է Ձեր սիրած հեղինակը:

-Նարեկացի, Ինտրա, Սարաֆյան:

-Ունեք 3 ցանկություն, մեկը կկատարվի, ի՞նչը կնախընտրեիք:

-Զիս տարեք Շուշի:

-Ձեր հարցն ինձ:

-Ո՞վ եք Դուք:

-Ընդմիշտ երևանցի:

Թերևս ի հեճուկս Փարիզի՝ Երևանում բացվել են եղրևանիները: Ես գրեթե վստահ եմ, որ Գրիգոր Պըլտյանը այս անգամ սիրահարվելու է այս քաղաքին այնպես, որ աշխարհի բոլոր մայրաքաղաքները թվան գավառական, որովհետև Երևանում է ծաղկում եղրևանին:

***

Այսպիսին էր Գրիգոր Պըլտյանը 1995-ին՝ 29 տարի առաջ, ու եթե հնարավորություն լիներ նոր հարցազրույցի, նրան տալու էի նույն հարցերը, որ ինքն էլ, ես էլ հասկանայինք՝ ի՞նչ փոխվեց Հայաստանի, Ֆրանսիայի, իր ու իմ կյանքում: Վստահ եմ՝ բացարձակապես այլ հարցազրույց էր լինելու:

Անահիտ Ադամյանը բանասիրական գիտությունների թեկնածու է, պետական դասի խորհրդական 2-րդ աստիճանի:

Սյունակում արտահայտված մտքերը պատկանում են հեղինակին եւ կարող են չհամընկնել Մեդիամաքսի տեսակետներին:

Կարծիքներ

Հարգելի այցելուներ, այստեղ դուք կարող եք տեղադրել ձեր կարծիքը տվյալ նյութի վերաբերյալ` օգտագործելուվ Facebook-ի ձեր account-ը: Խնդրում ենք լինել կոռեկտ եւ հետեւել մեր պարզ կանոներին. արգելվում է տեղադրել թեմային չվերաբերող մեկնաբանություններ, գովազդային նյութեր, վիրավորանքներ եւ հայհոյանքներ: Խմբագրությունն իրավունք է վերապահում ջնջել մեկնաբանությունները` նշված կանոնները խախտելու դեպքում:




Մեր ընտրանին